Telegram-канал bayramzn - بایرام مجله‌سی‌: Unsorted

بایرام مجله‌سی‌

11 Oct 2023 12:43

درباره «زنگانین آغیناغی»

🖋 اکبر بیات

منبع: فصلنامه بایرام- ش 89- زمستان 1401

در شماره 6-88 فصلنامه بايرام مدير مسئول محترم مطلبي آورده بودند تحت عنوان «زنگانين آغيناغي»، گرچه منظور و سخن مقاله در راستاي تشابه اتنيکي و زباني زنگان و منطق مرکزي ايران بوده، ولي اشاره‌اي داشتند به حوادث تاريخي من جمله به مسئله فرقه دموکرات آذربايجان در سالهاي 1324 - 1325 ش.

در بررسي علت گرايش زنگان به مرکز و عدم گرايش به تبريز به دور از هرگونه تعصبات کور «مرده باد ـ زنده باد» بايد به علل و عوامل آن توجه کرد، بي‌شک رخداد ظهور و سقوط فرقة دموکرات آذربايجان يکي از پديده‌هاي تاريخي قرن بيستم مي‌باشد چه بخواهيم چه نخواهيم.

اين رخداد اجتماعي، سياسي و فرهنگي زندگي و سرنوشت خيلي از ايرانيان را تحت تأثير خود قرار داده است، من جمله مناطق ما را. حوادث اين دوران که بعد از سقوط ديکتاتوري پهلوي اوّل به وجود آمده و از تبريز و آذربايجان شروع شده، في البداهه نبوده و منشاء و ريشة آن را بايد در تهران جستجو کرد. ديکتاتوري رضاخان که توأم با وابستگي به بيگانگان بود که حتي تنفس را براي ايرانيان مشکل کرده بود، فروپاشيد و اميد به تنفس نسبي را در دل مردم زنده کرد. زندانيان سياسي خلاصي يافته و مطبوعات شروع به فعاليت آزاد نمودند، گرچه در سايه شوم اشغالگران بودند.

با محکم شدن زير پاي نوکر جديد استعمار با حمايت اجنبي پرستاني مثل سيد ضيا و ... اميد مردم به يأس بدل شد، حوادث آذربايجان از دل چنين جوّ پر اختناق بيرون آمد. با اعلام خودمختاري آذربايجان توسط فرقه، زنگان در مرکز اين اتفاقات قرار گرفت. حضور دکتر جهانشاهلو در زنگان و ورود نيروهاي فرقه از سمت ميانه و پيوستن نيروهاي مخالف ديکتاتوري پهلوي دوم اعم از خانهاي (اوصانلو، جهانشاهلو، بيگدلي، دارايي، سلطاني، وزيري و مقدم) و مردم عادي بالاخص مهاجران از قفقاز برگشته، خان گزيده‌ها و ستمديدگان و تحقيرشدگان به آنها از يک طرف و خوانين ذوالفقاري، افشار و ارتش شاه با مستشاري ژنرال شوارتسکف از طرف ديگر، اين منطقه را به خطّ مقدم درگيري نيروهاي متخاصم تبديل کرد.

تصرف زنگان توسط فرقه در اواخر آبان ماه 1324 صورت گرفت و به تبع آن نيروهاي ذوالفقاري به اطراف و اکناف پراکنده شده و شروع به تجديد قوا نموده با حمايت ارتش درگيريهاي نظامي در منطقه را آغاز کردند، و در طول يک سال تعداد زيادي از طرفين کشته شده و خانواده‌هايشان داغدار و بي‌سرپرست شدند.

مذاکرات تهران و دسيسه‌هاي قوام منجر به توافقي گرديد که مورد قبول پيشه‌وري قرار نگرفت، لذا پيشه وري کنار گذاشته ‌شد، يکي از بندهاي توافق تخلية «زنگان» و تحويل به دولت مرکزي در ازاي تحويل «ساري داش» (سردشت) آذربايجان غربي بود، درست مثل مبادله کالا با کالا بدون توجه به احساسات ساکنين آن که حتي تصوّرش براي طرفداران فرقه به ويژه «فدائيان» و «قزلباش‌ها» محال بود. توافقي که باعث از بين رفتن آرزو و آمال هزاران نفر طرفدار فرقه بود که در طي يک سال آزادي را تنفس کرده بودند. انتشار چنين خبري از راديو تبريز باعث بهت و حيرت و تنفّر همه از سران تبريز نشين فرقه شده بود.

نخستين واکنش فرقه‌اي‌هاي زنگان عدم قبول توافق و سرپيچي از مافوق بود که موجب خروج غلام يحيي از زنگان مي‌شود. فرقه‌ايهاي زنگان دو راه بيشتر پيش پايشان نبود، ماندن به بهاي اعدام و زندان و تبعيد، رفتن به بهاي جلاي وطن و آوارگي در ديار غربت.

براساس منابع موجود، عقب نشيني فرقه‌اي‌هاي زنگان از طريق منطقة «قره پشتلو» به روستاهاي «ورمزيار»، «برون ده» و «سليمان بلاغي» بوده و در جريان حملة ارتش به «ميانه» جلو ستون شرقي مقاومت مي‌کردند، فرماندهي آنها غلامحسين خان اوصانلو و سرگرد انصاري بوده، مقاومت جانانه افراد اين جبهه باعث حيرت فرماندهان ارتش شاه و طبق نوشتة سرهنگ زنگنه مقاومت سنگين نيروهاي غلامحسين خان اوصانلو و سرگرد انصاري باعث شد که ستون شرقي با دو روز تاخير يعني 22/9/1325 به ميانه برسند.

به هر حال عليرغم مخالفتها، زنگان تحويل دولت ميشود و فرقه عقب نشيني کرده، ولي خانواده‌هايشان مي‌مانند و شاهد قتل و غارت توسط ارتش و عوامل خانهاي فراري مي‌شوند.

آمار دقيقي از تعداد افرادي که به آن سوي آراز پناهنده شدند در دست نيست. از بيست و پنج هزار تا چهل هزار هم گفته‌اند که سهم زنگان حدوداً 1600 فدائي، 700 قزلباش، 500 سوار غلامحسين خان اوصانلو و 400 نفر طرفدار است.

طبق مستندات، کليه افراد فرقه پس از عبور از آراز و مرگ پيشه‌وري در مزارع اشتراکي شهرهاي بيلقان، آغدام و گنجه به بيگاري رفته و در آنجا ساکن شدند، در حالي که خانواده‌هايشان چشم به راه بازگشت آنان بودند و با تحقير روز افزون روزگار مي‌گذراندند. آنهايي که ماندند يا اعدام و زنداني شده و يا با تبعيدهاي بي‌بازگشت روبرو شدند و خانواده‌هايشان آواره و دربدر.