-
بۆ پێوەندی گرتن لەگەڵ کاناڵی ئەنجومەن : @Edebishino
کەڵکەڵەی ڕاگوازتنی پەیام دە نێو ڕەوگەی ڕەوایەت‌دا ؛ ئاوڕێک له شێعری جەلال مەلەکشا
فەرهاد بابۆڵی
ناسینی شێعر و بە ناخی دا ڕۆچوون یەکێک له پێشانی‌ترین پێداویستییەکانی هەر شاعیرێکە. شاعیر پێویستە هەرێمی شێعر له هەموو جوغرافیا زمانییەکان ببینێ و بیانناسێت و دەگەڵیان بژیت. ناسینی شێعری جیهانی و دەور و پشت، ئەو ئەزموونەی بۆ بەڕێز جەلال مەلەکشا دابین کردبوو و زەینی شاعیرانەی ئەویان بۆ دەکار کردنی وێنە و گوزارەی شێعری، بەرفراوان کردبوو.
ماکە و کەرەستەی ڕەوایەت له جیهانی ژانرە ئەدەبییەکان بیرکێشەکی کەرەوەی چیرۆک و ڕۆمانە و گەڵاڵە و پلاتی بەرهەمی وێژەی چیرۆکی دە هەناوی ڕەوایەت دا بیچم دەگرێ. بەرهەمە هونەری و ئەدەبییەکانی تریش زۆر جار ناتوانن له پێکهاتەی ڕەوایەت خۆ دەرباز کەن و بۆ خۆ دەربڕین پێویستیان به گێڕانەوە و ڕەوایەتە.
مامۆستا جەلال مەلەکشا پێش هاتنە نێو جیهانی شێعری کوردی دەگەڵ شاعیرانی بەرەی نیمایی فارسی ئاشنایەتی هەبووە و بە وانیشەوە خۆی له تاقی کاری نووسینی شێعری فارسی داوە. نیما ، ئەخەوان و سپێهری وەک شاعیرانی نوێ خوازی فارس شوێن‌دانەرییان له سەر جەلال مەلەکشا داناوە و تەنانەت شاعیر پاشان شێعری شاعیرێکی وەک ئەخوانی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی کوردیش. گرینگایەتی ئەو شوێن دانەرییە دەو نووسینە دا نەک بۆ نوێ بوونەوەی شێعری کوردی بەڵکوو بۆ پشت ڕاست کردنەوەی بانگەشەی گۆرین واتا ڕەوایی بوونی شێعری مەلەکشا ئاماژەی پێدەکرێ. هەر کام لەو شاعیرە فارسانەی نێو بردران بە تایبەت ئەخەوان دە شێعرەکانیان دا ڕەنگ دانەوەیێکی تۆخی ڕەوایی بەدی دەکرێ و وەک تایبەتمەندییەکی سەرەکی شێعرەکانیان دێتە ئەژمار.
هەڵبەت بێجگە لە ڕەوتی شێعری نوێی فارسی ، ڕەوایی بوونی شێعری شاعیرانێکی وەک شێرکۆ، پەشێو و لەتیف هەڵمەتیش له باشووری کوردستان و ناسین و لێوردبوونەوەی شاعیر لە شێعرەکانیان، خسڵەتی ڕەوایەتی پتر خزاندە نێو شێعری مەلەکشا و دەتوانین بڵێین ڕەوایی ـ بەرەنگاری له سەرەکیترین تایبەتمەندییەکانی شێعری جەلال مەلەکشان.
هەر وەک کوتمان ڕەوایەت و گێڕانەوە له ماکەکانی چیرۆک و ڕۆمانن کە دە هەناوی خۆی‌دا چەندین تایبەتمەندی پەروەردە دەکات و پێکهاتەی ئەدەبی داستانی پێک دەهێنێت. ئەو تایبەتمەندییە پەروەردە کراوانە دەتوانێت کەسایەتی ، کات ، هێڵی ڕەوایەت ، گۆشە نیگا ، دیالۆگ ، دەسپێک ، کۆتایی چنین و سەحنە‌سازی و فەزاسازی بێت.
له زۆربەی شێعرەکانی جەلال مەلەکشا بە کورت و درێژەوە ، ڕەوایەت دەبیندرێ و شاعیر حەولی داوە پەیام و ناوەرۆک به زمانێکی شاعیرانە دە بەستێن و ڕەوگەی ڕەوایەت‌دا ڕاگوێزێت.
بۆ وێنە ئەگە چاو له شێعری درێژی " داستانی دارە پیره" بکەین زۆر بە ڕوونی دەتوانین ماکەکانی چیرۆکی تێدا ببینینەوە و بانگەشەکەمان پشت ڕاست ببێتەوە.
شێعرەکە وا دەست پێدەکات:
هەبوو نەبوو...ساڵانی زوو
زۆر ئاشکرایه دەست‌پێک، دەست پێکێکی حەقایەتی و چیرۆکییه کە خەریکە دە دووتوێی ڕەوایەت‌دا خۆی پێشان دەدات.
شوێن و کاتی ڕەوایەتیش وێنا کراوە ؛ کەواتە تایبەتمەندی شوێن ـ کات وەک ماکەیەکی دیکەی داستانی دابین کراوە و ڕەوایی بوونی شێعرەکەی پتر زەق کردۆتەوە.
کەسایەتی پەروەری و گوت و بێژی کەسایەتییەکان دە سەر لەبەری شێعرەکەدا دیارە و شاعیر به گیان وەبەر نانی ماکە سرووشتییەکان له پێوەری خیاڵیش دانەبڕاوە و روحی شاعیرانەی وەبەر ڕەوایەتە شێعرییەکەی ناوە.
تەعلیق و ڕاگرتنیش دە بەستێنی گێڕانەوەکە‌دا دیاره و خوێنەر وە کوڵ و جۆش دەخات تا بزانێ ئاکام و دەرئەنجامی داره پیره چی لێ‌دێتەوە!؟
شایانی ئاماژەیه کە گۆشە نیگای ئەو گێڕانەوەش دەتوانێ سێهەم کەس بێت و ناوەندی دیدەکەش له سەر کەسایەتی دارە پیرە و پواز و هۆرەی لێداتاشراو بێت.
ئەوانەی باسمان کردن هەموویان دە نێو خوێندنەوەکانی چیرۆک و ئەدەبی داستانی‌دا وەک تایبەتمەندی ئەو ژانره دەهێنە ئەژمار ؛ بەڵام بە گشتی شێعری مەلەکشا ( کۆمەڵەی زڕەی زنجیری وشە دیلەکان ) له بەستێنی ڕەوایەت‌دا بیچم دەگرێ و وەک شێعری ڕەوایی خۆی پێناسه دەکات.
کاتێک شێعری مەلەکشا دەخوێنینەوە زۆر ئاشکرایانە هەست دەکرێ شاعیر بەردەوام له دووی گەڵاڵە کردنی پەیامێکی دەروەست و سەرەکییه ؛ جا ڕەنگە ئەو پەیامە له شێعرێک‌دا تاکە پەیام بێ یا دەنا چەند پەیام و چەمکی دیکەشی لێ‌بکەوێتەوە. ڕاگوازتنی پەیامی نێو گوزارە شێعرییەکان دە گەڵاڵەیەکی چیرۆکی و گێڕانەویی‌دا زووتر و هاسان‌تر دەستەمۆ دەبێت و ئەوەش دەتوانێ هۆیەکی بەرچاوی ڕەوایی بوونی شێعری مەلەکشا بێت.
کەریم خزری:
دەستخۆش و سپاس بۆ تێبینیتان خاتوو ن.ا تەوار، لەمەڕ بابەتی بەرباسی بەشی شێعر و رەخنە. شێعری جەلالی هەروەک ئاماژەتان پێکردووە بەگشتی شێعری زەمانی خۆیەتی بەڵام ئەمن وا بەباشی دەزانم بڵێم شێعری دەورەیەکی تایبەتی سیاسی و کۆمەڵایەتیی. ئەگینا ئێستاش هەر سەردەمی جەلالە و ماوەیەکی زۆر لە کۆچی دوایی ناوبراو تێناپەڕیت. جەلال لە قۆناغێکی تایبەت دا گەشەی کرد و هەر لەو قۆناغیش دا مایەوە. شێعرەکانی جەلالی زیاتر لەوەی کە لە پانتای داهێنان و تازەگەری دا جێ خۆش بکەن لە گۆڕەپانی پەیوەندی ڕەوتە ئەدەبییەکان دا جێگیر دەبن.هەڵبەت ئەوە بەو مانایە نییە کە شێعرەکانی لە هەرچەشنە داهێنانێک دا بێبەر بن. هەر ئەوەی کە ئێمەی بەردەنگ لەگەڵ کەش و زمانی تایبەت بە شێعری جەلالی ڕاهاتووین ئەوە نیشان دەدات لەگەڵ دیاردەیەکی تاقانەی تایبەت بە داهێنانی جەلالی ڕووبەڕووین بەڵام بەگشتی ئەوە کەڵکەڵەی جیدی شاعیر نەبوو.
دیارە ئەمن هێندێک باسی ترم هەیە کە دواتر باسیان دەکەم.
دیسان سپاس بۆ بەشداری و ڕادەربڕینتان.
وڵامەکانی کاکە شێخ واحید تاهیری ئەندامی هێژای ئەنجومەنی ئەدەبی سەردەشت لەمەڕ پرسیارەکانەوە👇
Читать полностью…
وڵامەکانی شاعیر و ڕەخنەگری خۆشەویست کاک حەمەساڵح سوزەنی بە پرسیاەکان👇
Читать полностью…
سڵاو هاوڕێیانی هێژای ئەنجومەنی ئەدەبی شنۆ
لە بەشی ئەوجارەی شێعر و ڕەخنە دا هەوڵ دەدرێت ئاوڕێکی کورت لە جیهانی شێعری خوالێخۆشبوو جەلالی مەلەکشا بدرێتەوە. بەبێ لەبەرچاوگرتنی هەیبەت و شکۆی شاعیر کە بەڕاستی لەئاستێکی بەرزی خۆشویستن و مەزنایەتی لە ناخ و هەناوی کۆمەڵگا دا دەژیت، داواکارین تەنیا پێوەر و پێودانگی بابەتەکان، ئاوڕ لە دنیای دەق و شێعری جەلالی نەمر بیت.
جودا لە چالاکی دۆستانی ئەنجومەن وەکوو کەڵک وەرگرتن لە دەرەتانەکانی فەزای مەجازی، چەند پرسیارێکمان ئاراستەی هێندێک شاعیر و ڕەخنەگری تر کردووە کە هاوکات لەگەڵ وڵامدانەوەیان ، بابەتەکانی ئەو دۆستانەش لێرە دادەبەزێنین. هەروەها لە پێناو ناسینی بەربڵاوتری دەقی خوالێخۆشبوو جەلالی مەلەکشا، هەوڵ دەدەین هێندێک نووسراوە و ڕوانینی جیدی بۆ خوێندنەوەی تەسەلتر،بخەینە بەر دیدەی ئێوەی خۆشەویست.
داوا لە سەرجەم هەڤاڵانی ئەنجومەنی ئەدەبی شنۆ دەکەین کە بەشی شێعر و ڕەخنە بە بۆچوون، لێکدانەو ڕەخنەکاری شێعرەکانی جەلای مەلەکشای نەمر، دەوڵەمەندتر و ئاوەدانتر بکەن.
بەسپاسەوە
لێژنەی شێعر و ڕەخنەی ئەنجومەنی ئەدەبی شنۆ
✅ آقای حسینی در پاسخی بی ربط به ایده آقای دکتر شمس، در این بخش از یادداشتش آشکارا به همه مردم کرد و تاریخ و فرهنگ آنها توهین کرده است. وی در این باره می نویسد: «ما کردها پیش از اسلام نام و نشان چندانی نداشتیم و تنها در دوره تمدن اسلامی بود که توانستیم با بهره گیری از ظرفیت های این تمدن، نمود فرهنگی و علمی داشته باشیم».
معلوم نیست این سخن چه ربطی به فرضیه آقای شمس دارد.از آقای حسینی که رشته اش تاریخ و تمدن ملل اسلامی است، نمی توان انتظار داشت از دوران باستان، شناختی بیش از این داشته باشد، اما او دست کم می توانست به جای از این شاخه به آن شاخه پریدن بر فرضیه دکتر شمس متمرکز شود و دلایل و مستندات خود را به شکل علمی و مستدل در نقد ایدۀ آن سخنرانی برشمارد، اما واقعاً نمی دانم بر چه اساسی چنین نکرده و به خود حق داده است تا به فرهنگ و تاریخ ما کردها توهین کند.
✅ آقای حسینی افزون بر این توهین آشکار، آنجا هم که از تمایز میان کردها و ایرانی ها سخن می گوید به شیوه دیگری باز هم به هویت کردی توهین می کند و می نویسد:
«در واقع ما[کردها] همچون ایرانیان نبودیم که تمدن بسیار برجسته ای داشته باشیم و اکنون مغلوب عرب ها شده باشیم و بخواهیم به گذشتۀ خود و یا دست کم به ظرفیت های تمدنی خود باز گردیم».
او در ادامه از " پشتوانه فرهنگی، آییی، زبانی و تمدنی بسیار قوی ایرانیان " در دوره باستان و "درخشش" دوباره این "ظرفیت تمدنی ایرانی" در دوره اسلامی سخن می گوید که عملاً در قلمرو سامانیان به مرکزیت بخارا رخ داد. در این دیدگاه، سامانیان مصداقِ ایرانِ متمدن، و کل منطقه زاگرس و کردستان با وسعتی چند برابر حوزه سامانی نامتمدن فرض شده اند. من نمی دانم وی با چه تعریفی از تمدن، خط بطلان بر این همه آثار تمدنی چند هزار ساله مردمان کردستان کشیده و آنها را بی تمدن و بی نام و نشان نامیده است. به درستی دانسته نیست که این دانشجوی تاریخ و تمدن ملل اسلامی این تمایزِ آشکار میان ایرانیانِ متمدن (بخارا) و کردستانِ بی تمدن را از کجا و با چه انگیزه هایی برجسته کرده است.
✅در پاسخ به این توهین آشکار باید از آقای حسینی پرسید، چند درصد آثار تاریخی ایران پیش از اسلام در همان مناطق به زعم شما نامتمدن (کردستان) و چند درصد در سرزمین ایرانِ متمدن (بخارا) قرار گرفته است؟ آیا آقای حسینی می داند آثار تمدنی باقی مانده از نخستین دوران های باستان شناسی تا دوره ساسانی در سرزمین های همین مردمانِ نامتمدن! یعنی کردها صدها برابر آثار حوزه بخاراست؟ آیا می داند قدیمی ترین نشانه های یکجا نشینی در همین مناطق به دست آمده و آثار تمدنی مردمان کردستان و زاگرس زینت بخش همۀ موزه های سراسر جهان است؟
به راستی من نمی فهم با این تقسیم بندی تاریخ به دوره جاهلیت و دوره ایمان، چرا آقای حسینی کردهای بی تمدن! را از جغرافیای سیاسی ایران متمدن!! کنار گذاشته است؟ سرزمین هایی که اکنون کردستان نامیده می شود چند درصد کشور ایرانِ متمدنِ ساسانی را تشکیل می داد و چه مقدار از آثار تمدنی ساسانیان در کردستان نامتمدن قرار گرفته است؟
✅ اشتباه دیگر آقای حسینی این است که تمایز میان این کرد نامتمدن! با ایرانِ متمدن! (بخارا) را بر اساس تعمیم ناروای یک زبان فارسیِ مشترک در همۀ مناطق فلات ایران از تیسفون تا بخارا انجام داده است. در اینجا بایستی اشاره کنم که زبان فارسی دری (دربار سامانیان در بخارا) را نباید با زبان پهلوی دربار ساسانی در غرب و منطقه زاگرس یکی دانست. زبان پهلویِ دربار ساسانی در تیسفون منطقاً به دلیل پیوستگی جغرافیایی و سرزمینی، باید با زبان کردی مردمان مناطق زاگرس نزدیکی بیشتری داشته باشد تا زبان مردمان بخارا. چگونه می توان تصور کرد که زبان مردم تیسفون (پایتخت ساسانی) به زبان مردمان بخارا و بلخ با چند هزار کیلومتر فاصله و وجود موانع بی شمار جغرافیایی نزدیک تر بوده تا به زبان مردم خانقین و کرمانشاه و ایلام و شهر زور که در مجاورت تیسفون بوده اند؟
✅ در پایان به عنوان یک معلم کوچک تاریخ با ۲۶ سال تدریس و پژوهش به افرادی مانند آقای حسینی توصیه می کنم که اگر خودشان توان آفرینش نظریات نوین ندارند، به نام نقد یک نظر، به تاریخ و فرهنگ یک ملت و نظریه پردازان آن توهین نکنند و بهانه به دست طلبه های مذهبی ندهند. از این بزرگواران می خواهم که اگر نمی توانند گره گشای هزاران مسئله تاریخی باشند، دست کم آتش بیار معرکه نشوند و به قول باباطاهر:
تو که نوشم نه ای نیشم چرایی؟٠٠٠/ تو که مرهم نه ای داغ دلم را/نمک پاش دل ریشم چرایی؟
✅ امیدوارم پس از این، سنت نقد استادان توسط دانشجویان جوانی مانند آقای حسینی شکل بگیرد، اما به این شرط که نخست تا می توانند مطالعه کنند؛ قواعد نقد را بیاموزند و پس از آن با حفظ حرمت و حریم استادان و پیشکسوتان تاریخ کرد که چند دهه زحمت کشیده و خون دل خورده اند به نقد آنان همت بگمارند.
@kurdistanname
🔴 حاشیه ای بر پست پیشین/ چرا پرسش از تٲثیر فقه بر فرهنگ و زبان کردی مهم است؟
✍ اسماعیل شمس
✅ ضمن تشکر از عزیزانی که مطالبی درباره یادداشت من نوشته و در گروههای مختلف درباره آن بحث کرده اند، لازم دیدم چند نکته را یادآور شوم.
✅ نخست؛ آن مقاله، موضوع محور، مکان محور و زمان محور است. بررسی تطبیقی تٲثیر آرای امام ابوحنیفه و شافعی بر زبان دو دولت حسنویه (بخشی از کردستان کنونی ) و سامانیان(بخشی از ازبکستان و آسیای میانه و خراسان بزرگ) در قرن چهارم است و بس. در آن بحث، قرن چهارم به مثابه قرن سرنوشت ساز دیده شده است؛ قرنی که در آن برخی آرای فقهی و کلامی و فکری به مدد برخی حکومتها تثبیت شدند و برخی هم به حاشیه رفتند. در آن مقاله تحولات جامعه کردی پس از قرن چهارم اصلن موضوع بحث نبوده است. حال اگر پس از آن به زبان کردی تدریس شده، اگر مذهب شافعی ، اسلام کردی شده و حضرت آدم به زبان کردی حرف زده و ... همه اینها مربوط به بعد از دوره مورد بحث من است و ذکر آنها در نقد آن مطلب روا نیست. خواهش می کنم دوستان عزیز حدود و ثغور زمانی یک بحث پژوهشی را رعایت کنند و مسائل بعدی را به ماقبل نسبت ندهند.
✅ دوم؛ موضوع بحث و به تعبیر فقیهان، محل نزاع هم روشن است. پرسش، این است: چرا در دولت کردی حسنویه و دیگر دولتهای کردی سده چهارم کسی پیدا نشد که نماز به کردی بخواند و قرآن را به کردی ترجمه کند؟ این پرسش درست در برابر خواندن نماز به فارسی و ترجمه تفسیر عربی طبری به فارسی در دولت سامانیان است. فرضیه بنده این است که یکی از علل غربت زبان کردی در دولتهای کردی رسمیت مذهب شافعی و علت رشد زبان فارسی در قلمرو سامانیان رسمیت مذهب حنفی است.
برخی دوستان ما بحث و پرسش بنیادین را رها کرده و به حواشی بحث پرداخته اند. اگر بخواهم پرسش را ساده تر مطرح کنم باید بگویم که اگر شافعی مذهبان حاکم بر این دولتهای کردی طبق فتوای امامشان از نماز خواندن به زبان کردی و ترجمه قرآن به این زبان منع نمی شدند آیا همان اتفاقی که در شرق افتاد در غرب هم نمی افتاد؟ در این جا تٱثیر آرای یک فقیه بر وضعیت سیاسی و اجتماعی و فرهنگی جامعه زمان خودش و پس از آن مطرح است. ممکن است قصد فقیه تنها ارائه فتوایی فقهی بوده باشد، ولی روشن است که وقتی این فتوا مبنای عمل یک حکومت قرار گیرد ابعاد تاریخی می یابد. در این جا فتوای مذکور ابعاد غیر فقهی هم یافته است و به همین سبب در حوزه پژوهش تاریخی قرار می گیرد.
✅ سوم؛ دوستان لطف کنند و تحلیلهای استقرا محور ارائه ندهند. بحث من تنها و تنها مقایسه یک رٲی فقهی امام شافعی با امام ابوحنیفه است. همه می دانیم شافعی عرب بود و ابوحنیفه عجم. بگذریم که لفظ عجم در نوع خود صفت موهن تبعیض آمیزی بود که توسط اعراب برای غیر اعراب به کار گرفته شد و در فقه و کلام و مانند آن بازتاب یافت. اگرگفتمان فقهی ابوحنیفه عجم محور است ، گفتمان فقهی شافعی نیز متٲثر از جغرافیای زندگی و ذهنی اوست. تمام مباحث فقهی و کلامی و تفسیری وتاریخی ما در سده های دوم تا چهارم در فضای دوگانه عرب - عجم نوشته شده و کاملن متاثر از آن است. امام شافعی نیز درچند جا عرب را بر عجم افضل دانسته است. فقه او هم به طور طبیعی فقهی عرب محور و بازتاب وضعیت دنیای عربی در زمان و مکان خودش است و بر خلاف ابوحنیفه دغدغه عجم در آن دیده نمی شود. من حتی وارد حوزه نقد رٲی ایشان نشده ام و اگر بنایم نقد بود حتمن به برخی آرای ایشان مانند همدلی با اندیشه " نفی بردگی برای عرب و خاص نمودن آن برای عجم" یا سخن از " زن فرومایه عجم و عدم کفو و برابری آن با مرد عرب در نکاح" اشاره می کردم. با وجود این، نقد یک دیدگاه به مثابه نقد کلیت آراء ایشان نیست.صدها دانشجوی فقه شافعی که ۱۶ سال مداوم، درکلاسهای تاریخ فقه و کلام و تاریخ اسلام من در دانشگاه تهران بوده اند، حتمن به یاد دارند که چگونه برخی نظریات وسطی و میانه امام شافعی را در چارچوب درون گفتمانی، مورد به مورد توضیح داده و با دیگر ائمه مقایسه کرده ام.
✅ و حرف آخر، در این مقاله نقش مذهب تنها یکی از علل معرفی شده است و نه علت تامه . بحث هم تنها در قالب فرضیه مطرح شده است و طرح آن در قالب فرضیه برای باز گذاشتن باب بررسی و نقد بیشتر است. فرضیه، فرض است نه حکم قطعی ونتیجه گیری. ممکن است در نهایت این فرضیه، باطل شود و واقعیت، چیز دیگری باشد. دوستان اگر قصد نقد مقاله من و روشن کردن ابعاد مختلف بحث را دارند، روی همین پرسش و در همین محدوده زمانی و مکانی تمرکز کنند، ولی اگر قصد شرح و بسط افکار خود را دارند، لطف کنند عنوانی مستقل برگزینند و نقد مقاله مرا سرلوحه نوشته های خود قرار ندهند.
@kurdistanname
🔴 چرا زبان کردی به زبان دین و دولت در حکومتهای کردی سده های میانه تبدیل نشد؟
✍ اسماعیل شمس
♦ طرح این پرسش و گزینش یک فرضیه برای پاسخ به آن، موضوع سخنرانی امروز من در همایش " نقش شافعیان در گستره تمدن ایران اسلامی " در دانشگاه کردستان بود. در این سالها که درباره سلسله های کردی کار می کنم، مسئله عدم اهتمام آنها به زبان و فرهنگ مادری خود، یعنی زبان کردی برایم به پرسشی بزرگ تبدیل شده بود. این دولتها درست همزمان با صفاریان و سامانیان در شرق ظهور کردند که زبان فارسی را به زبان دولت و دیوان و دربار تبدیل کردند و از سیطره زبان عربی بیرون آمدند. با وجود این، دولتهای کرد و به تبع آن علمای کرد همچنان در زیر پرچم زبان عربی باقی ماندند؛کتیبه های خود را به آن زبان نوشتند؛ با همان زبان، سکه ضرب کردند و کتابهایشان را با آن تٲلیف کردند. با توجه به مطالعات پیشین در حوزه تاریخ فقه و اندیشه های کلامی ذهن من کم کم متوجه تٲثیر عامل مذهب بر چنین وضعیتی شد و به این نتیجه رسیدم که حاکمیت قرائتی خاص از دین و مذهب در دولتهای کردی یکی از علل مهم این پدیده بود. هنگامی که برگزار کنندگان کنفرانس درخواست کردند که در آن مشارکت کنم، به رغم عدم علاقه، احساس کردم که با توجه به حضور اصحاب دانشگاهی و حوزوی فقه و مذهب در این کنفرانس، زمان و فرصت مناسبی برای طرح این موضوع فراهم آمده است.
✅ موضوع سخنرانی بررسی تطبیقی پیامدهای گسترش مذاهب شافعی و حنفی بر زبان رسمی دولتهای حسنویه و سامانی در سدۀ ۴ قمری است.
✅ سدۀ چهارم سده ای است که پایان یک کشمکش نظامی، سیاسی، دینی، فرهنگی و نظامی چند قرنه در آن رقم خورد و وضعیت تازه ای در نتیجه تضادهای پیشین عنصر عربی و عجمی پدیدآمد که تا به امروز با اندکی تغییرات کمابیش ادامه یافته است. در این سده ، زبان تازه ای در شرق ایران ساسانی شکل گرفت که مانند زبان فارسی باستان و پهلوی ، زبان عربی، زبان کردی و دیگر زبانهای قلمرو ساسانیان پیش از حمله عرب نبود ؛ در عین حال آمیزه ای از همه این زبانها بود. این زبان تازه، همان زبانی بود که به زبان رسمی دربار و دولت سامانی تبدیل شد و به همین مناسبت، زبان فارسی دری یا درباری نامیده شد. فرضیه اصلی این پژوهش آن است که یکی از مهم ترین عوامل رسمیت یافتن این زبان تازه در دربار سامانی، حاکمیت مذهب حنفی و عدم رسمیت نمونه کردی آن در دربار حسنویه و دیگر دولتهای کردی سده چهارم، حاکمیت مذهب شافعی بود.
✅ در نتیجه برخی روایات و فتاوای امام ابوحنیفه مبنی بر جواز قرائت قرآن به زبان فارسی و ادای نماز به این زبان ، زبان فارسی به زبان دینی تبدیل شد و همین تقدس یافتن زبان، آن را به زبان فرهنگی و نوشتاری تبدیل کرد.آلوسي، صاحب تفسير روح المعاني که خود کرد است، از قول ابو حنيفه می نویسد كه جواز قرائت قرآن به غير عربي در نماز اختصاص به فارسي دارد، زيرا كه فارسی بعد از عربي برترين زبانها و زبان اهل بهشت است
✅ در مقابل، رسمیت یافتن مذهب شافعی در قلمرو دولت حسنویه و دیگر دولتهای کردی و حرمت قرائت قرآن و نماز به زبان غیر عربی در فقه شافعی مانع آن شد که زبان کردی جایگاهی در دین و دینداری پیدا نماید و به جای آن علمای کرد بیش از هر قوم و مردم دیگری با نگارش و تدریس به زبان عربی در خدمت فقه شافعی و دیگر مذاهب قرار گرفتند.
✅ علمای فارسی زبان با تلاشی شگرف که در این سخنرانی گوشه هایی از آن آمده است چنان قدسیتی به زبان فارسی بخشیدند که شایع کردند تمام پیامبران الهی پیش از حضرت اسماعیل به زبان فارسی سخن گفته اند و حتی پیامبر اسلام(ص) هم به این زبان سخن گفته است. در این چارچوب، سلمان فارسی را به عنصر مشروعیت بخش زبان فارسی و تبدیل آن به زبان دین و فرهنگ و دولت تبدیل کردند.
✅ با وجود این علمای کرد که آنها هم البته صحابه ای مانند جاوان کردی را همانند سلمان فارسی در اختیار داشتند، نه تنها به پشتوانه دینی او هیچ تلاشی برای تبدیل زبان کردی به زبان دین؛ که به شکل طبیعی زبان دولت ودیوان هم می شد، نکردند، بلکه خود به راوی برخی روایات جعلی تبدیل شدند که زبان کردی را زبان جنیان و جهنمیان می دانستند.
✅ به این ترتیب در آغاز قرن سرنوشت ساز چهارم، زبان کردی نتوانست به زبان دین و فرهنگ و تمدن تبدیل شود. علمای کرد نیز تمام تدریس و تبلیغ و تٲلیف خود را به زبان عربی و در دوره های متٱخرتر به زبان فارسی انجام دادند و یک بار هم از خود نپرسیدند که چرا نباید به زبان مادری خود بنویسند.
✅ تبدیل زبان کردی به زبان دین پنج قرن بعد و در دوران عثمانیان و به همت کسانی چون احمد خانی و ملا خضر رواری صورت گرفت که برای نخستین بار چنان پرسش مهمی را طرح کردند و داستان آن البته جداگانه است و بحث درباره آن فرصتی دیگر می طلبد.
@kurdistanname
👇👇👇
شرۆڤە و تەحلیلی ئسلاوی ژیژەک سەبارەت بە بزووتنەوەی جلیتقە زەردەکان لە فەرانسە کە پەیوەندی بە باسی ئەو بەشەی ڕۆشەنبیرییەوە هەیە و پێم وایە جودا لە وتاری گۆرین هێندێک جیاوازتر لەو حەڕەکەیە دەڕوانیت. بۆ نموونە دابین کردنی تەواوی داخوازییەکانی جلیتقە زەردەکان مومکین نییە یان ئەوە کە وای دابنێین ئەگەر هەموو ئەو داواکارییانە دابین بکرێن چ دێتە پێش. لە کۆتاییش دا ژیژەک پێشنیاری خۆی هێناوەتە بەر باس. گرتە ویدۆیەکە بە ژێرنووسی فارسی ئامادە کراوە.
کەریم خزری
@EnjumeniEdebiShino
دەرکەوتەکانی بەرخۆدان له جیهانی مۆدێڕن‌دا
ڕەهبەر مەحموودزاده
لایەنێکی سەرنج‌ڕاکێشی دیکە له بزووتنەوەی جلیقەزەردەکان سەرهەڵدانەوەی بەرخۆدانی جەماوەری له جیهانی مۆدێڕنه. زۆریەک له کۆمەڵناسه سیاسییەکان و ستراتێژیستە بەناوبانگەکان لەسەر ئەم بڕوایەن بەرخۆدانی جەماوەری هەر لەم وڵاتانەنەدا ڕوو دەدەن کە دێموکڕاسی لیبڕاڵ تێیان‌دا جێگیر نەبووه و بە دامەزڕانی دێموکڕاسی لیبڕاڵ ئیتر شاهیدی بزووتنەوەی جەماوەریی درێژماوە لەسەر شەقام نابین.
دکتۆر مورتەزا مەردیها له کتێبی "دفاع از عقلانیت"دا یەکێک له ڕێک‌وپێک‌ترین شیکارییەکانی لەم بارەیەدا به دەستەوە داوه. مەردیها دەڵێ له جیهانی پێش مۆدێڕن‌دا و بەر له سەقامگیر بوونی لیبڕاڵ دێمۆکڕاسی، لەمپەرەکان و بەربەستەکانی سەر ڕێگای وەدی هاتنی ویست و داوای مرۆڤەکان، لەمپەر و بەربەستی دیاری‌کراو و دەسنیشان‌کراو بوون. پێش‌گریمانەی مەردیها ئەوەیه کە "لەمپەری دەسنیشان‌کراو"، "بەرخۆدانی چڕ و ئاڕاستەکراو"یش بەدوای خۆی‌دا دەهێنێ.
له دەورانی کۆیلەداری‌دا، مرۆڤی کۆیله گشت نەهامەتییەکانی ژیانی له سۆنگەی کابرا کۆیلەدارەکەوە دەدیت، بۆیه ئەگەر دەستی بڕۆیشتایه و بۆی بگونجایه زەبری خۆی بوەشێنێ، هەر گورزێکی له دەستی هاتبا له کۆیلەدارەکەی دەوەشاند. هێمای شۆڕشگێری دەورانی کۆیلەداری سپارتاکووس بوو. سپارتاکووس ڕاپەڕینی کۆیلەکانی بەدژی کۆیلەدارەکان بەم ئامانجە ڕێک خست هەتا جیهان له هەموو نەهامەتییەکان پاک بێتەوە.
له دەورانی فیۆدالیسم‌دا لەمپەرەکانی سەر ڕێگای هەڵسووڕانی ئازادانەی مرۆڤ هەر بەتەنیا له کەسێک‌دا کۆ نەدەبۆوە و له پێودانی کۆجێیەتی (تمرکز) نەختێک دوور دەبووەوە، بەڵام هەر دیسان لەمپەرەکان دیار بوون و بۆ ئەوە دەبوون کەسێک سێڕەیان لێ بگرێ. ئەم بەربەستانە له دەورانی فیۆداڵیسم‌دا له سێ‌کوچکەی: پادشا ـ قەشه ـ ئاغادا چڕ دەبوونەوە.
دواتر سیستمی کۆماری لەمپەری پادشای لادا، پرۆتستانتیسم، قەشەی پەراوێز خست و بوورژوازیش دەسەڵاتی له ئاغا ئەستاندەوە.
مەردیها درێژە به باسەکەی دەدا هەتا دەگاتە دەورەی سەقامگیر بوونی لیبڕاڵ دێموکراسی. نووسەر دەڵێ وا نییه لەم جیهانە نوێیەدا مرۆڤ هیچ بەربەستێک لەبەردەم کامەرانی و چێژوەرگرتنی خۆی‌دا نەبینێ، بەربەستەکان هەر ماون، بەهێزیشن بەڵام ئیدی دیار و دەسنیشان‌کراو نین. ئاستەنگەکان له ڕەگەزی ئەو ئامانجانه نین کە مرۆڤ بتوانێ مستیان لێ بوەشێنی و ورد و هەڵاشیان کا. ئاستەنگەکان وەک ئەوە وایه بووبنە هەڵم و له هەموو کەشی دەوروپشتی ئێمەدا بڵاو بووبنەوە. کەس ناتوانێ مست له هەڵم بوەشێنێ. له ڕوانگەی ئەم نووسەرەوە، بەربەستەکان لەم جیهانەدا له ڕەگەزی شانس و جەبر و قەزا و قەدەر و ڕادەی لێهاتووییەکانی خودی مرۆڤە. واتە بەربەستەکان سووچی کەس نین هەتا بمانەوێ بەگژیان‌دا بچینەوە، بەڵکوو بەربەستەکان پاشەکشەیان کردووه بۆ ناو بەدەنەی فەلسەفیی گەردوون. هەرچیش بکەین ئەوەنده بەربەستە هەر دەمێنێتەوە. کەوابوو ئەگەر کەسێک لەناو سیستمێکی لێبڕال دێمۆکڕات‌دا دەنگ هەڵبڕێ و ئیعتڕاز بکا، ئەوپەڕەکەی پێی دەڵێن: "گر تو نمی‌پسندی تغییر ده قضا را"
بەم شێوەیه مەردیها به خوێندنەوەی خۆی له تێزی "کۆتایی مێژوو" دەیهەوێ پێمان بسەلمێنێ کە ئیتر له جیهانی مۆدێڕن‌دا و لەناو پێکهاتەی لێبڕال دێموکڕاسی‌دا ئێمە شاهیدی ڕاپەڕینی جەماوەری نابینەوە.
بزووتنەوەی جلیقەزەردەکان ڕێک ئەم تێزەی پووچەڵ کردەوە. زۆریەک لەو کەسانەی لەم بزووتنەوەیەدا بەشدار بوون خۆشیان نەیاندەزانی بۆ تووڕەن و له کێ تووڕەن، بەڵام دەیانزانی ئیعتڕاز مافی ئەوانە. ئەوان بۆ نەفسی ئیعتڕاز هاتبوون ئیعتڕاز بکەن. زمانی حاڵی ئەوان ئەوە بوو: ئێمه ڕەنگە خەتابارمان بۆ نەدۆزرابێتەوە بەڵام حەتمەن شتێک، کەسێک یان سیستمێک هەیه کە بۆتە هۆی ناڕەزایەتی ئێمه. تەنانەت ئەگەر ئەو هۆکاره له بەرزەجێی گەردوونیش‌دا بێ ئێمه هاتووین بڵێین تووڕەین. تووڕەین و ئەم دۆخه قبووڵ ناکەین.
سەیر نییه بزانین یەکەم کەس کە بەشێوەیەکی هیستریک لەبەرانبەر بزووتنەوەی جلیقەزەردەکان‌دا دژکردەوەی نیشان دا، دکتۆر موڕتەزا مەردیها بوو. مەردیها گوتی: ئەو کەسانەی له فەڕانسه هاتوونەتە سەر شەقام وەک ئەو ئاژەڵانە وان له ئاخوڕت بەستبنەوە و هێندەت تێر کردبن کە له تێرییان جووتە باوێن! بەڵێ کردەی شۆڕشگێڕانە، موحافزەکارەکان له هەموو جیهاندا ئاوا دەهری دەکا. جا ئەو موحافزەکاره مەردیها بێ، ئەردۆغان بێ یان دۆناڵد تڕامپ.
ئاگامبێن دەڵێ حاکمییەت له ڕاگەیاندن و درێژ کردنەوەی دۆخی تەنگانە "وضعیت اضطرار"دا زیاترین کەڵک بۆ سەقامگیر کردنی دەسەڵاتی خۆی وەردەگرێ. جلیقەزەردەکان به ڕاگەیاندنی دۆخی تەنگانە هاتبوون بڵێن ئێمه دەمانەوێ ئەم ئیمتیازه له حاکمییەت بستێنینەوە. ئەوه ئێمەین هەر کات بمانەوێ دۆخی تەنگانە ڕادەگەیێنین.
@EnjumeniEdebiShino
مراد ئەعزەمی:
جووڵەی جلیقەزەردەکان، وا وێدەچیت بەشێکە لە جووڵەی جیهانی میللەتانی وڵاتان لە ئەرووپاوە تا ئەمریکاو ئاسیاوە. وەک دیارە، بیرۆکەی " کۆتایی مێژوو" ی فۆکۆیاما و، بە بلووغ و نەهایەتی گەشە گەیشتنی نیزامە دێمۆکراتیکەکانی بەشەری وەک لیبێرال دێمۆکراسی، بەو رووداوە لەدوای یەکانەی سەدەی بیست و یەک، وەک سەرلێشێواوی وڵاتانی دێمۆکراتیک بەرامبەر تێروریزمی بەربڵاوی دوای یازدەی سێپتامبری دووهەزارو یەک و، ئەلقاعیدەو تاڵیبان و داعیش و، سەرهەڵدانی شەپۆلانی راست ئاژۆی ئەورووپا و دەستەڵات داری سەرۆکانی پۆپۆلیزم و دژە لیبێرالیزم، تەنانەت لە وڵاتە یەکگرتووەکان و،سەرەتاکانی هەڵوەشانی یەک گرتوویی وڵاتانی دێمۆکراتیکی ئەورووپا دوای برێگزیت...، ناتەواو بوونی ئەو نیزامانە دەسەلمێنیت. بەڵام بڕوام وایە ناتەواو بوون و ئیمکانی رێفۆڕم و نوێ بوونەوەو گەشە کردنی سیستمە بروکراتیک و دەستەڵاتدارییەکانی سەربەو ئەندێشە سیاسیانە، ڕێک خاڵی بە هێزی ئەوانیشە. ئینجا جووڵەی مەدەنی و جار تووندی جلیقەزەردانیش، بە تایبەت لە وڵاتی جووڵەکۆمەڵایەتییەکان و خۆپێشاندان و هەڵگەڕانەوەی دژ بە دەستەڵات، تەنانەت دەستەڵاتی هەڵبژاردە، یەک لە جیلوەکانی رەوتی زیندووو ڕوو لە گەشەی دێمۆکراسییە. هەر هۆی سەرهەڵدانی ئاناڕشیزمی نوێش لەو وڵاتە، جۆرێک هەڵگەڕانەوە بوو دژ بە چەق بەستوویی و کۆبوونەوەی هێز لە یەک شوێن دا. دێمۆکراسی، لەبەر ئەوەی بە رەهەندی ئاوەزی بەکۆمەڵەوە کاردەکات، بۆیەش خێورەو خێرایی نیزامە تاکییەکانی تۆتالیتاری نییەو، هێشتان جێگەی رێفۆڕم و پێداچوونەوەی زۆری هەیە، بۆیەش ئەو جۆرە جووڵەو جەریانانە لەو رەوتەدا سرووشتییە. یەک لە مەرجەکانی سەرەکی نیزامێکی دێمۆکڕاتیک، بە هێزبوونی بواری چاوەدێری مێدیاو چالاک بوونی رەهای پانتای رەخنەی ئاوەزی کۆمەڵە. هەر سیستەمێکی حوکومەتی کە رێگە لەو دوو روکنە دابخات، ئەوە لاسای دێمۆکراسی دەکاتەوەو، لە نەهایەت دا لە دەروونەوە دەڕزیت و هەرەس دەهێنیتت.
@EnjumeniEdebiShino
* ئەدەبیات له سیاسەت‌دا
ڕەهبەر مەحموودزاده
له بزووتنەوەی جلیقەزەردەکان‌دا سێ خاڵ جێگای سەرنجن:
یەکەم. سروشتی خوازەیی و سەمبۆلیکی بەکارهێنانی جلیقەی زەرد بۆ نیشان‌دانی دۆخی تەنگانە و ئیعتڕاز
دووەم. سەرهەڵدانی فۆرمی تازەی بەرەنگاری و بەرخۆدان له هەناوی سەرمایەداریی نۆێ‌دا
سێیەم. سروشتی ڕایەڵەیی (شبکەای) بزووتنەوە نوێیەکان.
حەز دەکەم جارێ لەنگەرێک لەسەر خاڵی یەکەم بگرین.
ئەو زمانەی ئێمه بەکاری دەهێنین و ئەو کار و چالاکییانەی دەیانکەین زۆر جار سروشتێکی مەجازی و خوازەییان هەیه. واتە بەکارهێنانی مەجاز و خوازه کە له بنەڕەت‌دا بەکارهێنانێکی ئەدەبی‌یه له دەرەوەی ئەدەبیات و بەتایبەت له جیهانی سیاسەتیش‌دا ڕمێنی هەیه.
له ئەدەبیات‌دا چەمکەکانی "خوازه" و "سەمبۆل" و "نیشانە" جیاوازیی ناسکیان پێکەوە هەیه. من ئێستا نامەوێ بچمە ناو ئەم وردەکاییانەوە. ئەوەی گرینگه ئەم خاڵەیه کە هەر کات باسی کارکردی خوازەیی زمان دێتە گۆڕێ، مەبەست ئەوەیە مانا چڕ بکرێتەوە، واتە به کەمترین دەربڕین زیاترین مانا دەرببڕدرێ. کاتێک مانا له سەرەتادا چڕ دەکرێتەوە مەبەست ئەوەیه دواتر مانا ئازاد بکرێ و بەربڵاو بێتەوە.
گوتمان جلیقەی زەرد یەکێک لەو کەەستە پێویستانەیه کە هەر شۆفیرێکی فەڕانسەوی دەبێ لەناو ماشێنەکەی‌دا هەیبێ هەتا لەو کاتەدا کە تووشی گرفتێکی مێکانیکی دەبێ له قەراغ جادە ڕاوەستێ و به دەبەر کردنی جلیقەی زەرد ئەو پەیامه به پۆلیس ڕابگەیێنێ کە تووشی گرفتێکی نەخوازراو بووه.
سەرنج بدەن کاتێک خۆپێشاندەرانی فەڕانسەوی بۆ نیشان‌دانی بزووتنەوەی ئیعتڕازیی خۆیان جلیقەی زەرد دەبەر دەکەن، دەیانەوێ مانایەکی زۆر بەربڵاوتر له تووشبوون به گرفتێکی مێکانیکی ڕابگەیێنن. ئەوان دەیانەوێ بڵێن نەک ماشێنی شەخسی خۆیان بەڵکوو ماشێنی حکوومەت تووشی گرفت بووه. واتە دۆخی تەنگانە زۆر بەربڵاوتره له دۆخی ئەو شۆفیرەی کە ماشێنەکەی لەکار وێستاوە. لێرەدا دۆخی تەنگانە دۆخی "شارۆمەند"ێکە کە ژیانی خەریکە لەکار دەوەستێ نەک ماشێنەکەی.
جگە لەمە پەیامەکەش ئەوجار هەر بەتەنیا بۆ هێزی "پۆلێس"نییه. پۆلیس لە بەکارهێنانێکی بەربڵاوتردا دەکرێ مانای گشتایەتی حاکمییەت بدا.
ئەم شێوە بەکارهێنانەی جلیقەی زەرد، بەکارهێنانێکی سەمبۆلیکە. بەکارهێنانی سەمبۆلیک له ئەدەبیات‌دا جێی دەبێتەوە. مەبەست ئەوەیه بزانین ئەدەبیات چۆن له دەرەوەی ئەدەبیاتیش‌دا بە بەربڵاوی کەڵکی لێ وەردەگیرێ. له بزووتنەوە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان‌دا هەتا ئاستێکی بەرچاو کەڵک له دەربڕینی خوازەیی و سەمبۆلیک وەردەگیرێ.
جگە لەم دەربڕینانە بەگشتی هەر بزووتنەوەیەکی کۆمەڵایەتی و سیاسیی هەراو خاوەنی گوتار (دیسکۆرس)ی خۆیەتی. بەشێکی گرینگ له مێکانیزمی شکڵ گرتنی دیسکۆرسەکان، مێکانیزمێکی زمانی و ئەدەبی‌یه.
کاتێک باسی ئەدەبیات دەکرێ، دوو بەشی گرینگی ئەدەبیات بریتین له شێعر و چیرۆک. خوازه و سەمبۆل زیاتر کارکردێکی شێعرییان هەیە. پرسیار ئەوەیه ئایا چیرۆک و گێڕانەوەی داستانیش له بیچم گرتنی گوتارەکان‌دا کاریگەرییان هەیه؟ وڵام ئەوەیە: بەڵێ، بە بەربڵاوی. هەرچی بزاڤی سیاسی‌یە بەگشتی دەبێ "گێڕانەوە"ی خۆی له دۆخی ئێستا و دۆخی ڕابردوو دەرببڕێ و بڵاوی بکاتەوە. ئەو گێڕانەوەیه بەشێکە له گوتاری بزووتنەوەکە.
نەتەوەکان له پێناوی دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆیان‌دا پێویستییان به گێڕانەوەی هەراوی چۆنیەتی سەرهەڵدان و سەربوردەی نەتەوەکەیان هەیه. ئەم گێڕانەوەیه له قالبی کەڵەچیرۆکەکان و وردەچیرۆکەکان‌دا دەگوورێ. لەم چیرۆکانەدا ڕاست و ناڕاست تێکەڵ دەکرێن. ئەم ڕاست و ناڕاستانە له چوارچێوەی گێڕانەوەیەکی یەکانگیر و تەکووز و سەرنج‌ڕاکێش‌دا ڕێک دەخرێن و وەکوو پەکەیجێکی بەکەڵک کاریان پێ دەکرێ. وەکوو نموونەیەکی بەرچاوی ئەو شێوە ڕیۆایەتانە دەتوانن چاۆێک له کتێبەکەی شلۆمۆ زەند بکەن: "اختراع قوم یهود".
@EnjumeniEdebiShino
🔵 فایلی تایبەت به دانیشتنی مەجازی ڕووناکبیری ـ ئەنجومەنی ئەدەبیی شنۆ
✅ تەوەری دانیشتنەکە:
۱ـ بزووتنەوەی جڵیقە زەردەکان له فەڕانسەدا
۲ـ سروشتی بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان له جیهانی ڕایەڵەیی‌دا
بزووتنەوەی جلیقەزەردەکان کە له ساڵی ۲۰۱٨ له فەڕانسەدا سەری هەڵدا و زۆر زوو تەشەنەی کرد، کۆمەڵناسانی بەرەوڕووی پرسیارێکی جیددی کردەوە: لە جیهانێک‌دا که بەهۆی تەکنۆلۆژیی ئینترنێتەوه تۆڕه مەجازییەکان هەموو جیهانیان تەنیوەتەوە و دەستە و گرووپەکانیان به چەشنێک لێک بەستۆتەوە که بۆتە هۆی داپەسترانی شوێن و داپەسترانی کات (تراکم مکان و تراکم زمان) بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان چ گۆڕانکارییەکیان بەسەردا هاتووه؟
بۆ دامەزراندنی باسێک لەسەر ئەم بابەتە وتارێکی دکتۆر ئیبڕاهیم موتتەقی ـ مان هەڵبژاردووه کە له ژمارەی ۱۲ی گۆڤاری "سیاسەت‌نامە"دا چاپ بووه. پوختەی وتارەکەشمان به زمانی کوردی داناوە. ئەگەر پێوست بێ له ماوەی ئەم حەوتووەدا وتاری دیکەش هەر لەسەر ئەم بابەتە دادەن
@EnjumeniEdebiShino
تێبینی و بۆچوونی کاک فەرهاد بابۆڵی ئەندامی خۆشەویست و بەڕێزی ئەنجومەنی ئەدەبی شنۆ سەبارەت بە باسی ئەمجارەی شێعر و ڕەخنە کە تەرخان کراوە بۆ شڕۆڤە و لێکدانەوە و ڕەخنەکاری دەق و شێعری خوالێخۆشبوو جەلال مەلەکشا.
Читать полностью…
باسێک لەسەر شێعری مامۆستا جەلال مەلەکشا
نەرمین ئیبڕاهیم ئازەر
جەلال مەلەکشا شاعیرێکی کوردی سادە نووس و سادە پۆشی لادێیی بوو کە تەنیا لە سووچە پڕئازارەکانی ژیانیدا دەژیا و دەریا دەریا پەژارەی کۆن و نوێی لە دڵیدا دەگێرا.
وێڕا دەسخۆشی لە ڕێژنەی بەڕێوەبەری ئەنجومەن بۆ دابەزاندنی قسە بەنرخەکانی مامۆستایان، ساڵح سووزەنی، کاوان محەمەدپوور و شێخ واحید تاهیری عەرزتان دەکەم وەک تاکێکی کورد کە ڕوحم ئاوێتەی شێعرە لەگەڵ باسەکەی کاک کاوان محەممەدپوور هاوڕام و پێموایە زۆر وردبینانەتر لەو دوو بەڕێزەی دیکە ئاماژەی بە کەسایەتی و شێوازی شێعری و کاریگەری شێعری مامۆستا جەلال کردووە. دیارە ژیانی ئەدەبی هەموو نووسەر و شاعیریک بە پێی بارودۆخی تایبەت بە ژیان و ڕووداوەکان جیاوازە. ئەوەیکە کاک جەلال مەلەکشا خۆی بە کەسێکی لادێیی دەزانێ و ئەوینی سرووشت ئاوێتەی دەروونی پڕ لە تاسە و خۆلیایەتی تا ڕادەیەک خاڵە شاردراوەکانی دەروونی شاعیرانەی وەدەردەخات. جەلال مەلەکشا لە ئازادی دەگەڕێ و بێزارە لە هەموو پەت و زنجیرەکان . لە شەو دەدوێ بەڵام هۆگری تاریکی نییە و شەوارە بوونی نیگای تامەزرۆی بە یاساکانی یەکسانخوازییە. سانا دەنووسێ دەڵێ تا دەمرم هەر بەو زمانە دەنووسم .نایهەوێ بە دروشمی زیاتر نوێخوازی و نوێ بوونەوە بیرۆکەی ئازادی وێران بکات ئەو تەنیا بە یەک زمان دەتوانێ داوا بکا .ئەو زمانە سادە و ڕەهاییەی هەموو کات هاوارەکانی بۆ هۆنییەوە وەک ئەو کورتە شێعرەی کە دەڵێ:
شێعر کە ھات
دڵیش ئیتر
ئۆقرە ناگرێ، ئەیدرکێنێ
پۆلیس بۆنی پێوە ئەکا
بۆنی ئازادی لێوە بێ
ھەردەست بەجێ
ئەیخنکێنێ
(١٣٦٥)
گەرچی ڕەنگە هیچکات قامکی وە پەلەپیتکەی تفنگێک نەکەوتبێ بەڵام ئێستاش شێعرەکانی شریخەی گوللەن لە مێشکی زۆر کەساندا. هەست و خەیاڵ دوو خاڵی بەرچاوی هۆنراوەکانی کاک جەلالە. ئەو شێعر ساز ناکا نایهەوێ نوێترین هۆنراوەکان بە نێو ئەو بن ئەو دەیهەوێ حەقیقەتی مانایی داواکانی خۆی و گەلە بێنازەکەی وەک خۆی وەک ئەو ڕاستیە پڕ لە ئازارەی بە درێژایی تەمەنی لەگەڵی ژیاوە بیدرکێنێ . زمانی ئاڵوگۆڕی فۆڕمی پێوە دیار نییە ، حەول نادا چاوی دڵی بگرێ و بە زمانێکی دی بنووسێ ، کاتێ نەورۆزانەی ئەو، تابڵۆیەکی حەڵبچەیە و ئەو بەهار ئاوا دەناسێ بەو گەرمەژانە کۆنەوە.
ئەگەر لەباری تێئۆرییەوە بمانهەوێ باسێک لە شێعرەکانی کاک جەلال بکەین بە ڕای من لەو کەسانە بوو وەک چۆن کاک کاوان باسی کرد نەیدەویست خۆ لە فۆڕم و قالبی جیاوازدا تاقی بکاتەوە. ئەو تەنیا ئەوەی لەدڵی دابوو دەینووسی . شاعیری سەردەمی خۆی بوو ئەوپێویستی بە بەردەنگی زانا و زۆر خوێندەوار نەبوو پێیخۆش بوو لێی تێبگەن. گیرۆدەی ئاڵۆزی نەبوو ، گەرچی بەندیخانەی دیبوو و تامی ئەشکەنجە چێشابوو بەڵام ڕووحی ناسکی شاعیرانەی دەیخوازی ئەویندارانە بنووسێ بەڵام بۆ ئەوێنە دوور و مەحاڵەکان. لە زۆربەی شێعرەکانیدا ، موتیفەکان پاتە دەبنەوە بۆیە هەست بە خەمۆکی و نامرادی شاعیر دەکرێ دەڵێی ئەو دەنگە پڕسۆزەی لە دەروونیدا دەنگ دەداتەوە هەموو بەیانیان ئازادی و دیلی و پەت و سێدارە و ڕەنج و مەرگی وەبیر دێنێتەوە. ڕەنگە وەک پێشکەوتن و گۆڕانکارییەکی ئەوتۆ بە مانای ئەوڕۆیی کارێکی تایبەتی نەکردبێ بەڵام هەر ئەوەیکە لە سەرەتاوە تا کۆتایی بۆخۆی بوو نیشانی دا شاعیر ڕەنگە زۆر ئاسایی بنووسێ بەڵام گرینگ ئەو شوێنەیە لە دڵی بەردەنگەکانیدا دەیهێڵێتەوە.
وڵامەکانی کاک کاوان محەمەدپور نووسەر و ڕەخنەگری زۆر بەڕێز سەبارەت بە پرسیارەکان👇
ناوبراو لە دوایین فایلی دەنگ دا سەبارەت بە هاوڕا نەبوون بە نیسبەت جیهانی کافکایی لە شێعری جەلالی مەلەکشا دا دەدوێت.
۱. لە ڕەوتی شێعری هاوچەرخی کوردی دا و لە ڕوانگەیەکی جەریان ناسی شێعری کوردی دا پێگەی شێعری جەلال مەلەکشای نەمر لە کوێی ئەو ڕەوتە هەڵکەوتووە؟
۲.ئەگەر بتانهەوێ چەند تایبەتمەندی لە شێعری جەلالی مەلەکشا دا دەستنیشان بکەن کە بڵێین ئەو داهێنانانە ڕێک موڵکی کاک جەلالی نەمرن ، چ تایبەتکارییەک شک دەبەن؟
۳. بە پێی ئەوە کە شێعری جەلالی نەمر دەربڕین - تەوەر(بیان محور) و وێنە تەورە و زۆر خۆی لەقەرەی ریسکی زمانی نادات، جۆری کارلێک و هەڵسەوکەوتی شێعری جەلالی مەلەکشای خوالێخۆشبوو لەگەڵ زمان چۆن دەبینن؟
۳. شێعری جەلالی بەگشتی زۆر قۆناغ و گۆڕان وداڕنان و پێست خستنی هەتا دوایین ساتەکانی تەمەنی جەلال مەلەکشای بەخۆیەوە نەبینی و هەوڵی وەفاداری بە ڕەوتێکی مەنتقی داڕێژراوی خۆی دا، ئایا ئێوە، ئەو نەگۆڕانە بەخەسار دەبینن یان پێتان شتێکی سروشتییە؟
٤. پێتان وایە کە هۆکاری بنەڕەتی لەوە کە بەگشتی شێعری جالالی مەلەکشا زۆر تووشی قەیرانی بەردەنگ نەبوو و هەڤاڵ و هۆگری بەنیسبەت ڕەوتەکانیتری شێعری لە ڕۆژهەڵات زیاتر هەبوو چ بوو؟
📚بەرگی ٩و ١٠ی فەرهەنگی زارەکیی موکریان چاپ و بڵاو کرایەوە
✍ هەردوو بەرگی ٩ و١٠ی (فەرهەنگی زارەکیی موکریان) لە نووسینی نووسەر و توێژەری کورد سەلاح پایانیانی لەلایەن «خانەی موکریانی» لە هەولێر چاپ و بڵاو کرایەوە.
بەپێی زانیارییەکان بەرگی نۆیەم کە تایبەت بە پیتی «س» ۷۹٥ لاپەڕەی وەزیرییە.
د. محەمەد خزری‌ئەقدەم، لە بەشێک لە پێشەکییەکی ئەو فەرهەنگەدا نووسیویە:
"ئەم فەرهەنگە کە لەسەر داروپەردووی پاشەواری پێشینان ڕۆ نراوە و بە تانوپۆی ویستێکی زانستخوازانەی شێوازمەندەوە تەنراوە، چوار کەڵک و کاری سەرەکیی ئەدەبی، زمانی، فێرکاری و ئەنترۆپۆلۆژیکی لە ئامێزدایە و لە سۆنگەی ئەم تایبەتمەندی و کارکردانەشە کە دەبێ بڵێین فەرهەنگی زارەکیی موکریان هۆی داوەتەوە و هەتا ئێستاش لفە و دووانەکەی پێی نەناوەتە سەر ڕووی دنیایە؛ بۆیە نە دەكرێ ئەم کارە بچێتە بەراوردکێی هیچ شتێکی تر و نە هیچ فەرهەنگێکی تریش بخرێتە پارسەنگی؛ کەوابوو دەبێ چاو لە ڕێگای هاتنی کارێکی هاوشێوە بین و جا ئەو کاتی باسی پێک‌گرتن و سەنگاندنێ بکەین"
@DengiKurdistan
🔴 کرد نامتمدن، کرد متمدن وچندگانه سازی هویت کردی/ پاسخی به نقد سعید حسینی بر سخنرانی اخیر دکتر شمس
✍ دکتر شهرام غلامی
دکترای تاریخ و استاد دانشگاه فرهنگیان لرستان
✅ چند روز پیش آقای دکتر اسماعیل شمس استاد دانشگاه و تاریخدان کرد، نظریه ای درباره نقش مذهب حنفی در تقویت زبان نوشتار فارسی در دوره سامانیان مطرح نمود. این نظریه در عین سادگی، بسیار علمی و نوآورانه بود. هیچ شکی ندارم اگر چنین نظریه ای را پیشتر افرادی مانند ماکس وبر و نولدکه یا ایران شناسان غربی معاصر گفته بودند، اکنون همچون نظریه ای علمی، منشٱ چندین رسالۀ دکترا و پژوهشهای تطبیقی میان مذهب و زبان نوشتاری می شد. خوشبختانه این نظریه با استقبال گسترده دانش آموختگان و دانشجویان رشته تاریخ و علاقه مندان مطالعات کردی روبرو شد. انتظار می رفت این نظریه در رشته های الهیات نیز زمینه تأمل بیشتر در مباحث تاریخی و مطالعات بین رشته ای را ایجاد کند، اما متٱسفانه با جبهه گیری و نقد های توهین آمیز شماری اندک از دانشجویان این رشته مواجه و " ساده انگارانه" خوانده شد.افزون بر این، برخی نقدهای وارونه این افراد، زمینه را برای برداشت های فرقه ای از نظریه ای پژوهشی فراهم ساخت و اصل سخن به حاشیه رفت.
✅ در این یادداشت از پرداختن به مباحثی که خیلی از آنها صبغه نقد نداشت، خودداری می کنم و تنها به ذکر چند نکته درباره نقد آقای سعید حسینی دانشجوی دکتری دانشکده الهیات تهران/گرایش تاریخ و تمدن ملل اسلامی بر سخنرانی دکتر شمس تحت عنوان" مذهب امام شافعی همچون عنصر هویت ساز کردها " می پردازم.
به عللی که خواهم گفت این نوشتار نه تنها حاوی نقد جدی بر سخن دکتر شمس نبود، بلکه فارغ از نیت و انگیزه نویسنده، نتیجه آن تفرقه افکنی در میان کردان از سویی و اهانت به هویت تاریخی آنها از سویی دیگر است.
✅نخست؛ از عنوان یادداشت چنین برداشت می شود که گویا کرد تنها کسی است که دارای مذهب شافعی است و این مذهب، سازنده و نماد و شناسه هویت کردی است. نیازی به گفتن نیست که بخش اعظمی از کردها و شاید کمتر از نصف آنها شیعه، حنفی، یارسان،ایزدی و علوی هستند.به راستی وقتی یکی از این میلیونها کرد یادداشت آقای حسینی را می خواند، چه حسی نسبت به آن خواهد داشت؟ آیا این یادداشت نماد همان اندیشه کهن کرد اصلی و فرعی نیست که کردهای غیر شافعی را کرد فرعی می داند و در عمل آنها را از گردونه کردیت خارج می کند و سبب جذب آنها در جوامع همجوار غیر کرد شده و می شود؟
✅ نکته دوم نگران کننده در یادداشت آقای حسینی احیا و تقویت شکاف کرد اسلام گرا و کرد غیر آن است. تو گویی کردی که در قالب اسلام گرایی، آن هم با چارچوب تنگ موردنظر ایشان، نیندیشد و فرضیه ای متفاوت و نه الزاماً انتقادی درباره امام شافعی مطرح کند؛ حتی اگر دکتراسماعیل شمس استاد دروس تاریخ اسلام و فقه وکلام هم باشد، کردیت و مسلمانی اش محل پرسش است. این دوگانه هم یادآور دهها سال تضاد کردهای اسلام گرا وغیر آنان از ابتدای قرن بیستم است که همه می دانیم تاکنون چه تٲثیر مخربی بر سرنوشت مردم کرد گذاشته است.
✅ سومین دوگانه سازی آقای حسینی که ادامه یادداشت درباره آن است دوگانه کرد بی تمدن پیش از اسلام در برابر کرد متمدن پس از اسلام و به تعبیر او کرد شافعی است.
مطالبی که آقای حسینی در این مورد نوشته اند توهین آمیز، و از جهاتی بیشتر بازتاب افکار افراط گرایان سلفی است. نوشته ایشان در این قسمت به گونه ای است که گویا تمدن در کردستان تنها با اسلام و آمدن عرب آغاز شده و پیش از اسلام نه تنها در عربستان، بلکه در کردستان و جاهای دیگر جاهلیت مطلق برقرار بوده است. در دنیای پیشامدرن ، «جاهیلیت» دارای مفهومی ایمانی و مذهبی بود. در این برداشت، مهم نبود که ملت ها از چه درجه ای از تمدن و فرهنگ برخوردار بودند، بلکه تنها به سبب مذهبی متفاوت، جاهل نامیده می شدند و به دوره های تاریخی حیات آنها «جاهلیت» می گفتند. نمونه مشهور آن در تاریخ اسلام «ابوالحکم» است که تنها به این دلیل که ایمان نیاورد «ابوجهل» نامیده شد. سعدی در این باره می گوید:
زبان درکش تو ای سعدی ز شرح علم او گفتن/تو در علمش چه می دانی، باش تا فردا علم گردد/ اگر تو حکمت آموزی به دیوان محمد رو/که بوجهل آن بود کو خود به دانش بوالحکم گردد
در چارچوب چنین نگرشی بود که در تاریخ نگاری اروپای سده های میانه نیز، تاریخ درخشان یونان و روم «عصر جاهیلت» نام گرفت و تاریخ مسیحیت به این سو به نام «عصر ایمان» معروف شد. شوربختانه سلفیان در دوران معاصر،این نوع تقسیم بندی تاریخ به دو دوره ایمان و عصر جاهلیت را احیا و تبلیغ کردند. آقای حسینی نیز دقیقاً بر اساس همین تفکر سلفیه، تاریخ مردمان کرد و کردستان را به دو دوره جاهیلیت و عصر ایمان تقسیم کرده است. دوره جاهلیت: یعنی دوره پیش از مسلمان شدن کردها؛ دوره ایمان و تمدن: هنگام مسلمان شدن کردها
@kurdistanname
👇👇👇
مذهب امام شافعی همچون عنصر هویت‌ساز کردها
نقد سید سعید حسینی بر نظریه دکتر شمس
عەلی تەها:
کاک کەریم گیان دەست و چاوت خۆش بێت
تێفکرین و شی‌کردنەوەی سلاوی ژیژەکم لە مەڕ بزوتنەوەی جلیتقه زەردەکان، ئەگەر نەڵێم زۆر کوردانه دەکرێت بڵێم زۆر وەکوو تێخوێندنەوەکانی خۆمان هاته بەرچاو. واته دە قۆناغی دیتنەوەی سەرەداو و آسیب‌شناسی هاوکێشەکە دا زۆر وردبین و وەستایانه ڕوانیویەتی بەڵام پێم وایه دە قۆناغی دیتنەوەی ڕێگا چارە و دەرمان دا تووشی هەڵە بووە. ڕاسته سیستەمە سیاسیەکانی ئێستای ڕۆژئاوایی تووشی چەق‌بەستوویی بوونە و توانای ڕایی کردنی سەرجەم داخوازییەکانی بەرەی ناڕازییان نییه بەڵام دوو هۆکار پێمان دەڵێن ئەو بروکراسی سوسیالیستییەی که ژیژەک بۆی ئاواتە خوازە، به کردەوە گەندەڵی و سەرەڕۆیی لێدەکەوێتەوە، یەکەم هۆکار ئەوەیە کە دە سیستەمه دێموکراتیکەکان دا ئەوە چاوەدێری خەڵک و دامەزراوە چاودێرییەکانن که پێشی زۆر یەک له خواری و سوئیستفادەکانی چینی دەستەڵات دار دەگرن، دووەم هۆکار ئەوەیه که نەفسی ئینسان جۆرێکه ئەگەر بەربەست‌گەلێکی تایبەت نەبن، بەرەو سەرەڕۆیی و زێدە خوازی دەڕوات.(هەڵبەت لەوانەیه تیۆرییەکەی ژیژەک وڵام و ڕێکاری بۆ ئەم ڕەخنانه هەبێت و لێرە به پێویستی نەزانیبێت ئاوڕیان وێ‌بداتەوە)
باسێکی دیکەش کە له قۆناغی یونانی کۆنەوە هەبووە واته "فیلسووف‌شاە" و لە نێو ئێمەمانانیش دا به جێگای شایسته سالاری زۆر جار باسی بەڕێوەبەرایەتی کەسانی "پسپۆر" دەکرێت که گۆیا چون زانیاری وئاگاداریی ڕەمەکیی خەڵک لاوازە، ئەم کەسانه بێن به جێگای شێوازی دێموکراتیک جڵەوی سیاسەت و ... بگرنه دەست، و سەیرتریش ئەوەیه کەسێکی وەکوو ژیژەک بێت و داوای سیاسەت‌مەداری بلیمەت و لێهاتووی وەکوو فۆردی ئوتۆمبێل‌ساز، بکات. ڕاستییەکەی ئەوەیه که دیسانیش بێت‌و دێموکراسی وەلا بنرێت، ئەو شێوە حکومەتەش ئاکامەکەی تۆتالێتێریسم و دیکتاتۆری نوێ دەبێت. وەبیرمان بێت که دە ئەندێشەی کەسێکی بازاڕی وەکوو فۆرد دا تەنیا بیر له پارە و پێشکەوتنی تاکەکەسی یان ئەوپەڕەکەی چینێکی تایبەت دەکرێتەوە و وای بەو ڕۆژەی سیاسییەکان بیانهەوێت به جێگەی خەڵک به ئەو جۆرە داهێنانه حکومەت بکەن.
@EnjumeniEdebiShino
باسێک لە سەر جووڵانەوەی جلیقە زەردەکان
عەلی کەریم‌پوور
جووڵانەوەی ئێعترازیی بەشێک لە خەڵکی فەرانسەکە بە دژی گران بوونی سووتەمەنی و بە وتەی ئیبراهیم موتتەقی بە یارمەتی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بۆ ماوەیەکی دوور و دڕێژ بەڕێوە چوو و دەنگ و سەدایەکی زۆری لێ ساز بوو و سەرنجی بەشێکی خەڵکی دنیای بۆلای خۆی ڕاکێشا و تەنانەت بۆ چەند وڵاتی ئەوڕووپایی دیکەش پەرەی گرت.
دەوڵەتی فەڕانسەش بۆ ماوەیەکی زۆر بە هۆی سیستەمی دێمۆکڕاسی جێگیرکراوی نەیتوانی لە بەرامبەر خۆڕاگریی خۆپیشاندەران ڕاوەستێ و مەجبوور بە پاشەکشە بوو و وازی لە گران کردنی سووتەمەنی هێنا و بەڵێنی دا کە ڕادەی بردنەسەری باجەکانیش ڕابگرێ, بەڵام خۆپیشاندەران ڕۆژ لە دوای ڕۆژ پلەی ویست و داخوازییەکانیان زیاتر دەبردە سەرێ , ویست و داخوازییەک کە بەوتەی ژیژەک ئەوەندە پێکەوە ناتەبان کە بە هەبوونی سیستەمی جێگیری ئێستای فەڕانسە , جێ بە جێ کردنیان لە توانای ئەو دەوڵەتەدا نییە و هەر بۆیە دەوڵەتی فەڕانسەش پەنای بۆ سەرکوتی زیاتر برد کە سەرکەوتوو نەبوو .
بابەتی زۆڕ گرنگ و سرنج ڕاکێش وشوێندانەری جووڵانەوەی جەلیقە زەردەکان بۆ خەڵکانی دیکە ئەوەیە کە:
۱ـ کەڵک وەرگرتن لە ئامرازی ئینترنت و تۆڕە کۆمەڵایتیەکان بۆ پێوەندی گرتن و
یەکتر دیتنەوەی خۆپیشاندەران .
۲ـ پێداگری لە سەر هەموو شوناسەکان، نەتەوەیی، کۆمەڵایەتی، کەلتووری،
ئایینی، زمانی و . . .
۳ـ هاتنە مەیدانی کۆمەڵی پەراوێزخراوەکان(حاشیە نشینان) بۆ ناو بابەت و گەمەکان و بەرگری لە شوناسی خۆیان.
سەبارەت بە خاڵی یەکەم دەبێ باس لەوە بکەین لە دنیای ئەمڕۆدا ئینترنت و تۆڕە کۆمەڵایتیەکان ڕۆلێکی گرنگ و بەرچاو و سەرەکیان لە شکل دان و تەنانەت ڕێبەری کردنی هەموو جۆرە جووڵانەوەیەکی ئێعترازیی ئابووری، ڕامیاری، کۆمەڵایەتی و . . . هەیە، هەروەک کە ڕۆلی ئەو تۆڕە کۆمەڵایەتیانە لە جووڵانەوە و شۆرشەکانی بەهاری عەڕەبی، جلیقە زەردەکانی فەڕانسه، ئێعتراز دژی ڕەگەزپەرەستیەکانی ئامڕیکا و بە گشتی زۆڕبەی هەرە زۆڕی جووڵانەوەکانی سەردەمی ئێستای جیهاندا بە جوانی بەرچاو دەکەوێ.
سەبارەت بە خاڵی دووەمی ئەو باسەمان دەبێ بڵێین پاش تێکچوونی دنیای دووجەمسەری و شەڕی سارد، شوناسی نەتەوەیی، ئایینی و . . . کە لە ژێڕ کارا
بوونی ئەو شەڕە دا شارابۆوە و پاش ڕووخانی یەکێتی سۆڤیەت و بۆشایی
دەستەڵاتی داسپێنەردا سەریان هەڵدا و لە ژێڕەوە هاتە سەرەوە و شەڕ و پێک
دادان و خوێن ڕشتنێکی زۆر بۆ بەرگری لە شوناسی نەتەوەیی و تەنانەت ئایینیش و بەتایبەتی لە ئەوڕووپا وەک یوگوسڵاوی، بۆسنی، کۆزۆوۆ، چێچن،
قەرەباغ و هەروەها سەرهەڵدانی توند و تیژی ئایینیش کە زۆرتر بە شێوەی تیڕۆڕیزم بۆ بەرگری لە شوناسی ئایینی، خۆی نوواند، هاتە ئاراوە.
هەروەها جووڵانەوەی جلیقە زەردەکان لە ژێر دروشمی هێنانەدەری فەڕانسە لە ناتۆ و یەکێتی ئەوڕووپا بۆ بەرگری لە شوناسی نەتەوەیی خۆیان، هەمووی
ئەمانە بەشی زۆڕی ئاکامی تەواو بوونی شەڕی سارد و دنیای دوو جەمسەری بوو.
لە خاڵی سێهەمدا کە باسی هاتنە مەیدان و ڕۆڵی خەڵکانی پەراویزخراو(حاشیەنشین) دا کرا و ئەو دیاردەیە لە جووڵانەوەی جلیقەزەردەکان زۆڕ بەرچاو بوو، نیشاندەری ئەوەیە کە بە کەڵک وەرگرتن
لە تەکنۆلۆژیای ئینتڕنت و تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، ئیتر وەک پێشوو
پەراوێزخراوەکان لە دەرەوەی گەمەکە نامێننەوە و ئێستا ئەوانیش وەک هەموو چین و توێژەکانی دیکەی کۆمەڵگا بۆ بەرگری لە شوناسی خۆیان، ڕۆڵ و
کاریگەریان لە سەر ڕەوتی ڕووداوەکان و بەرنامەی دەوڵەتەکان و تەنانەت لە
داهاتوودا کاریگەرییان لەسەر وەدەست هێنانی دەستەڵاتیش هەبێ.
پێویستە باس لەوەش بکەین کە بە وتەی ژیژەک، چونکە خۆپیشاندەرانی جلیقەزەرد داخوازی زۆر ناتەبایان هێناوەتە گۆڕێ و سیستەمی فەڕانسەش
بە هۆی کۆتایی هاتنی، ناتوانێ وەڵامدەری ئەو داخوازییە ناتەبا و دژ بەیەکانە بێت و جێ بە جێیان بکات، هەر بەو هۆیەوە پێشنیار دەکا کە هەمووی سیستەمەکە بگۆڕدرێ و لە جیاتی ئەو سیستەمەکی نوێ بە نێوی سۆسیالیسمی بورۆکڕاتیک دابنڕێ .
وێدەچێ ژیژەک بە خوێندنەوەی ویست و داخوازە ناتەباکانی خۆپیشاندەران، ئاکامی هەڵەی بە کۆتایی گەیشتنی سیستەمی فەڕانسە و بەگشتی لیبڕالیزمی
لەم داخوازییانە دەرهێنابێ.
ئەوەی ڕاست بێت خۆپیشاندەران بە کەڵک وەرگرتن لە تۆرە کۆمەڵایەتییەکان لە دەوری یەک کۆ دەبنەوە و خۆپیشاندان دەست پێ دەکەن و باس لە ویست و داخوازی و دروشمی جۆراوجۆر دەکەن. سروشتییە جووڵانەوەیەک کە حیزب، ڕێکخراو و ڕێبەرێکی لە پشت نەبێ دروشم و داخوازییەکانی ناڕێک و ناتەبا دەبن. ئەگینا ئەو سیستەمە ئێستاش دەتوانی دێمۆکڕاسی خۆی هەم لە فۆرم
و هەم لە ناوەڕۆک دا پەرە پێ بدا و کەموکوڕییەکانی کۆمەڵگا چارەسەر بکا.
لە کۆتایی ئەو وتارەدا دووپات دەکەینەوە لیبڕالیزم نە کۆتایی مێژووی فۆکۆیامایە و نە کۆتایی ئێستای ژیژەکه.
@EnjumeniEdebiShino
سەبارەت بە فایلی حەوتووانە ـ بەشی ڕووناکبیری
ئاسۆ جەودەت
ئەگەر بەهەڵە نەچووبم لە بەراورد کردنەکە دا و لە ناوئاخنی باسەکە تێگەیبم
زۆر پێشتر لە جلیقە زەردەکان ـ لە دەیەی ١٩٦٠ دا له ویلایەتە یێک'گرتووەکانی ئامریکا و بەتایبەتی لە سانفرانسیسکۆ دژە کەلتوورێک بە نێوی "هیپی"یەکان هاتە ئاراوە کە دە ئەساس دا دژی دەوڵەت و هەموو ئۆرگانە دەوڵەتیەکان و کڵێسە و هەرچی یاسای دەوڵەتی و ئایینە، بوو.
سەرەکیترین داواکاریەکانیشیان ئەوە بوو کە دەبێ وڵات بسپێرین بە لاوەکان و پیرەخەرفاوەکان ناتوانن وڵات و زانستگا و جمگەکانی دیکەی وڵات لە هەموو بوارێک دا بەڕێوە ببەن ـ
بۆ ڕاگەیاندنی ناڕەزایەتیشیان لە گۆڕینی شێوەی جل و بەرگ و قژی درێژی سەریانەوە بگرە هەتا بەکارهێنانی مادە هۆشبەرەکان و خواردنەوەی مەشڕووب، ئازادی جنسی و تەنانەت موزیکی ڕاک'یش کە جۆرێک لە موزیکی ئێعتڕازی بوو، گەشاوەترین رۆژەکانی خۆی لەو سەردەمی دا بینی و بەشەکانی وەک
بڵووز ڕاک، فۆڵک ڕاک، کانتری ڕاک، جەزڕاک، ڕاک فیۆژن، کە زۆربەیان پشکێکی زۆریان هەبوو دە گەشەی
سایکدیلیک ڕاک دەرکەوتەی ئەو سەردەمین، خولاسە هەرچی یاسا ڕێگەی پێنەدابوو ئەوان دەیان کرد ـ
شەپۆلی ئێعتڕازی هیپیەکان زۆر زوو
دونیای تەنی و دە ئاخر و ئۆخری خۆی دابوو کە دەگاتە ئێران یانی لە دەیەی ٤٠ ـ
ئەو شەپۆل و جوڵانەوەیە هەموو بەشەکانی ئەدەبیات و کۆمەڵگا و موزیک و سینەما و تەنانەت مێعماریشی گرتەوە ..
دوای ئەوەیکە لە ئاکامی ئێعتڕازەکان دا " جوامع" واتە کۆمۆنەکان هەڵوەشانەوە و بوون بە یێکێک لە سەرچاوەکانی بەهێزی ئێلهامی بیچم گرتنی کۆمپانیا گەورەکان کە هەتا ئەو کات خەڵک بوونی ئەوانیان بۆ قەبووڵ نەدەکرا ـ کۆمپانیا زەبەلاحەکانی وەک گووگڵ و مایکرۆسافت و ئەپێڵ و نوێترینیان فەیسبووک بە کەڵک وەرگرتن لە ئەسڵی " امکان سلطەی مطلق" ی یێک کەس دە کۆمەڵگایەکی تەواو بەرابەر دا، دەستیان کرد بە قۆرغ کردنی بازاڕ و فەزای مەجازی.
ئەم جێگۆڕکێ هێمنە لە دژە کەلتوورەو بۆ کەلتووری سایبێری بە جوانی دە کاتالۆگی هەمووی زەوی لە نووسینی ستوارت برێند لە نێوان ساڵەکانی ١٩٦٨ هەتا ١٩٧١ باس کراوە. ستیو جابز ئەم کاتالۆگەی وەکوو " گووگڵ دە نوسخەیەکی گیرفانی دا " نێودێر کردبوو.
پێم وابێ جووڵانەوەی جلیقەزەردەکانیش بە جۆرێک لە جۆرەکان ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ یان باشتر بڵێین چەکەرەی پیرەداری هیپی'یەکانە.
@EnjumeniEdebiShino
فاخر پەنهانی:
کاک رەهبەری بەرێز، چیرۆکێک هەیە بە ناوی چیرۆکی جیهانە ٸێمە، ٸەو لەشکرەی لە بن نایەو و ساز و پەرداخ روبە هەڵدێر دەٸاژوێ و هەر هەمومان پەلەمانە زوتر بگەین بەڵام کە هەڵدێراین تازە چۆن بە لەشکری سەرمەستی دوای خۆت دەتوانی بلێی نەکەن، هەڵدەدێرێن.؟
ٸێستا لەسەرتاپای گۆی زەوی پێشبرکێ پێشکەوتنە،یانی چی؟ یانی زۆرتر کار و هەڵات هەڵات، زۆرتر بکڕە، زۆرتر بخۆ، زۆرتر بەرهەم بێنە، دڵی زەوی هەڵبکۆڵن، ٸاوی سەر زەوی، بن زەوی، نەوت، کانی و بەرد و خاک و با و هەوا....بەکار بێنە گرینگ نییە سبەی رۆژێ چی رودەدات، کێبرکێییە، تۆش نەیکەی ٸەویتر دەیکات، تۆ نەیخۆی ٸەویتر دەیخۆات، راکە راکەی پارە و خێرە، جاری جاران، ساڵی ساڵان چەند وڵاتێک ٸاغ بون و ٸەوانیتر چاو لەدەست و غەریب نەواز،چەن زلهێزێک لای خۆیان نەجیب بون و باقی خەڵک لانەوازو بێ ماڵ وحاڵ، ٸێستا ٸیتر بازار بازاری ٸازادە، کێ پارەو دراوی لایە ٸەو ٸاغایە ٸەو کۆیخایە، پارە و داهات نەسنوری هەیە و نە وڵات، چەند دەیە لەمەوبەر خاون داهات و پارەدارەکانی رۆژٸاوا بۆ مەیسەر کردنی قازانجی زیاتر و تێچوی کەمتر و کرێکاری هەرزانی ٸاسیا بارگە و بنیان لێداخست و تەنانەت وەکو ستڵی زبل تەماشای وڵاتانی وەکو چینیان دەکرد ، کەش و هەوا پیس دەبێت و ٸاو و زەوی ژەهراوی دەبێت کەی کێشەی پارەدارێکی ٸامریکایی و ٸەوروپایە.....؟؟؟
بەڵام وردە وردە، ژێردەست و بەردە و رەش و رووت بریاریان دا وەکو ٸاغا بژین، تەنانەت بۆیان بلوێ ببن بە ٸاغا ٸەوانیش.؟؟؟
بە باوەڕی من ٸەو هاڵۆزی و تورەییەی رۆژٸاوا و بە تایبەتی وڵاتانی ٸامریکا و ٸەوروپای گرتۆتەوە سەرەتای گۆڕانێکی جیددیە و راستە بە پێی پێشینەی فکری و سیاسی و مێژوویی هەمیشە فەرانسا پێشەنکی ٸاڵ و گۆڕ بووە لە رۆژٸاوا، بەڵام حاڵ و وەزعەکە لە وڵاتانی دیکەی ٸەوروپاش زۆر باش نییە.
سەرهەڵدانی هێزی ٸابوری تازە وەکو چین و هێند و ٸەندۆنێزی و مالزی و سەنگاپوور و کۆریای باشور .... لە ٸاسیا و برێزیل و مێکزیک لە ٸامریکا کە سەرجەم نزیک لە دو لەسەر سێی حەشیمەتی جیهان پێک دێنن، وردە وردە بەڕەکە خەریکە لەژێر پێ رۆژٸاوا دەر دێنن، و خەڵکێکی زۆر لە تۆیژی کەم داهات و بێ داهاتوی وڵاتانی ٸەوروپای و ٸامریکا لەگەڵ کێشەی بێکاری و بێ هیوایی روبەرون.
وەک دەبنین لە زۆربەی ولاتانی ٸەوروپایی حێزبە راستگەراکان هەرچەند هەتا ٸێستا هێزی یەکەم نین ، بەڵام لە پارلمان بەشدارن و هێزی کاریگەرن.ٸەو هێزە راستانەی لە ٸاڵمان، ٸیتالیا، فەرانسا، هۆڵەندا،دانیمارک، سوٸێد، ٸوتریش،... سەریان هەڵداوە پێگەی کۆمەڵایەتیان زۆربەی هەرە زۆر ٸەو کەسانەن کە لە دونیای تازەی کێبڕکێی کاپیتالیسمی جیهانی خەرێکە بون و ژیان و داهاتویان دەکەوێتە مەترسی.
ٸەوەی مەبەستمە بیڵێم ٸەوەیە ،کە ٸەو یارییەی مرۆڤ بۆ وەدەس هێنانی پارە و سامانی زیاتر، دەوڵەتان بۆ زیاد کردنی هەژمونی و پێگەی زیاتر و مسۆگەر کردنی پێشکەوتن،،،پێشکەوتن،، پێشکەوتنی زیاتر دەستیان داوەتێ، لە شۆێنێک کۆتایی دێت کە گەڕانەوە زۆر درەنگە....
ٸەوەی لە زۆربەی وڵاتان رۆژ بە رۆژ لە کزی دەدا مۆراڵ و ٸەخلاق و بەرپرسیارەتییە، ٸەوەی میدیا جیهانێکان و بازار و سەرمایە بەرهەمی دێنێ مرۆڤێکی سڕ و سڕکە کە رو لە هەرلایێک بکا نامۆێ بۆی.
@EnjumeniEdebiShino
🔵 پوختەی وتاری "شوناس و بەرخۆدانی فەڕانسەوی" له نووسینی دکتۆر ئیبڕاهیم موتتەقی
🔸بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان له سەدەی بیست و یەکەم‌دا لەچاو بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکانی سەدەی بیست، گۆڕانکارییەکی زۆریان بەسەردا هاتووه. بزووتنەوەی جلیقە زەردەکان له وڵاتی فەڕانسه دەکرێ وەک مۆدێلێکی نوێ له بەرخۆدانی ئوڕووپایی چاوی لێ بکرێ. بزووتنەوەی جلیقەزەردەکان هەم بزاڤێکی کۆمەڵایەتی و ئابووری بۆ دابین کردنی دادپەروەریی کۆمەڵایەتییه و هەم خاوەنی لایەنی شوناس‌خوازانەشه.
🔸بەشێکی زۆر له ڕێکخرانی جووڵەی ئیعترازیی جلیقەزەردەکان بەهۆی تۆڕه کۆمەڵایەتییه مەجازییەکانەوە بوو. ناوەندێتی و گرینگایەتی تۆڕه کۆمەڵایەتییه مەجازییەکان یەکێک له گرینگ‌ترین جیاوازییەکانی بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکانی نوێن. چالاکانی ئەم بزووتنەوەیه، ناچارەکی ئەندامی حیزب و ڕێکخراو و یەکێتییە پیشەییەکانی هاوشێوە نین، پێک گەیشتنی ئەوانە لەجیاتی ئەوەی لە ڕێگای هاوڕێکخراوەیی بوون و هاوحیزبی بوونەوە بێ، له ڕێگای هاوڕایەڵە بوونەوەیه.
🔸چۆن جلیقەی زەرد وەک بەشێک له شوناسی ئەو بزووتنەوەیه ناسرا؟ له ڕێ‌وشوێنەکانی هات‌وچۆی فەڕانسەدا هەر خاوەن ماشێنێک دەبێ جلیقەیەکی زەردی لەناو ماشێن‌دا هەبێ هەتا ئەگەر له جادەدا تووشی گرفتێکی مێکانیکی بوو، جلیقەکە دەبەر کا و بەم شێوەیه دۆخی تەنگانەی خۆی بە پۆلیس ڕابگەیێنێ. بەشێکی زۆر له خەڵکی فەرانسه دوای گران بوونی نرخی سووتەمەنی، وەکوو هێمایەک بۆ ڕاگەیاندنی دۆخی تەنگانەی بژیو و گوزەرانیان به دەوڵەت (نەک هەر بەتەنیا به پۆلیس) کەڵکیان له جلیقەی زەرد وەرگرت و ئەمه بوو به بەشێک له شوناسی ئیعترازیی ئەو گرووپانە.
کەڵک وەرگرتن له جلیقەی زەرد بۆ دەربڕینی ئیعتراز بەدژی گران بوونی نرخی سووتەمەنی له پلەی یەکەم‌دا کارێکی سیمبۆلیک بوو. سیمبۆلیک بوونەکەشی له دوو بارەوە بوو:
یەکەم. جلیقەی زەرد نیشانەی دۆخی تەنگانەیه
دووەم. پۆشینی جلیقەی زەرد لەباری یاساییەوە کارێکی ڕێگە‌پێدراوه.
هێمایەکی دیکەش له خودی بزووتنەوکەدا هەبوو. یەکەم چەخماخەی شۆڕشی ۱۷٨۹ی فەڕانسه له جووڵەیەکی ئیعتڕازی بەدژی گران بوونی نرخی ئاردەوە لێدرا و دواتر کێشرایه دژایەتی لەگەڵ سیستمی پاشایەتی له فەڕانسه.
ڕەنگە پەیامێکی شاردراوەی بزووتنەوەی جلیقەزەردەکان ئەوە بێ کە ئەوان له گشتایەتیی سیستمی سەرمایەداری ناڕازین.
🔸شوناسی تازه بەدوای تێفکرین و ئایدولۆژی تازەدا دەگەڕێ. دوای حەڕەکەتە ئیعتڕازییەکانی مانگی مەی ۱۹٦٨، ئەندێشەکانی ریمۆن ئارۆن و ژان پۆل سارتر وەکوو دوو جەمسەری بەرچاوی فیکری لە کەشی ڕووناکبیریی فەڕانسەدا ڕمێنیان هەبووه. دوای ئەوەی بزاڤی جلیقەزەردەکان دەستی پێکرد دوور بوونەوەیەک له تێفکرینی پێکهاتەخوازانەی ڕیمۆن ئارۆن دەستی پێکرد، بەبێ ئەوەی جەماعەتەکەش ڕوو له ئەندیشەکانی سارتر بکەن؛ واتە ئەم بزاڤە تازەیه خەرمانەیەک له ئایدۆلۆژی و تێفکرینی تازەشی لەدەوری خۆی تەنییەوە.
🔸ئەم دۆخە جارێکی دیکە وایان له کەسانێکی وەک فۆکۆیاما کرد هەتا به بۆچوونەکانی پێشوویان‌دا بچنەوە. فۆکۆیاما له تێزی "کۆتایی مێژوو"دا پێداگری لەسەر ئەوە دەکرد کە لیبڕال دێموکڕاسی کۆتایی مێژووی مرۆڤە و بەرەی مرۆڤ دوای ئەو هەموو هەڵبەز دابەزە ئایدۆلۆژیک و سیاسییه له هەواری لیبڕال دێموکڕاسی‌دا دەگیرسێتەوە. ڕەوتی ڕووداوەکان وا نیشان دەدەن ئەگەر سۆسیالیسمی مەوجوود خۆی نەگرت، لیبڕال دێمۆکراسیش له حاڵەتێکی سەقامگیری بڕواپێکراودا نییه.
@EnjumeniEdebiShino
فۆتۆی کاری هونەرمەندی کورد کاک لوقمان ڕەحیمی
@EnjumeniEdebiShino