Telegram-канал fanusname - فانوسنامه: Unsorted

فانوسنامه

06 Jun 2024 14:38

💠مسئله‌ی راستین «رنج» است، نه «شر»

🔸برهان «مردافکن» شر، برهانی سترگ علیه خداست. نه که پاسخ‌های خداباوران مهمل باشند؛ اما فکر نمی‌کنم پاسخ‌ها‌ی‌شان، خدای متشخص را از گزند این برهان در امان نگاه داشته باشند. پرونده‌ی بحث همچنان گشوده است که چرا خدا شر می‌آفریند یا مانع آن نمی‌شود؟ حتا گمان می‌کنم اگر بنا بر خدای متشخص باشد، دیدگاه سنتی زردشتی که جهان را به دو آفریدگار نسبت می‌داد و می‌گفت خدا (اهورا مزدا) تنها خیر می‌آفریند و شر زاده‌ی اهریمن است از جهتی به مشکل کمتر برمی‌خورد. اما به‌هرحال مشکل تنها در جنبه‌ی فلسفی موضوع نیست. به‌قول مجتهد شبستری:
📝گرفتاری‌های... انسان مؤمن از آنجا شروع می‌شود که خدا را موجودی در کنار موجودات دیگر به حساب می‌آورد. این تصور نادرست... آنان را به انواع مشکلات فلسفی و حتی بیماری‌های روانی مبتلا می‌سازد. با این تصور نادرست، ما انسان‌ها صفات خودمان را بارِ آن خدا می‌کنیم و یک‌دفعه چشم‌مان را باز می‌کنیم و می‌بینیم آن خدا هم مثل ما غضب می‌کند، انتقام می‌کشد، مثل ما خودی دارد، غيرخودی دارد و هکذا. فکر می‌کنیم او به‌صورت یک فاعل بیرونی در جهان و یا در زندگی ما دخالت می‌کند... ما را خوشبخت یا بدبخت می‌سازد و چون زندگی ما همواره به‌صورت تراژیک باقی می‌ماند، در برابر آن خدا حالت دوستی و نفرت توأمان پیدا می‌کنیم... اینجاست که عاقبت بیمارگونه می‌شویم و عقیده به خدا، که قرار بود مایهٔ نجات ما شود، مایۀ درماندگی و رنج و پوسیدگی ما می‌شود.¹

🔹اینکه عمر یک الاهی‌دان صرف پاسخ به برهان شر می‌شود، و اینکه انسان دیندار به بحران می‌رسد که «چرا خدا او را رها کرده»، از این ناشی می‌شود که هستی را شناختی فرض کرده است. می‌گوید خدا چنین است، خدا این کار را می‌کند، خدا این سنت و عادت را دارد. آن‌وقت یا خودش با شر روبرو می‌شود و به بحران می‌رسد، یا دیگران ذهنش را درگیر خواهند کرد. او هم با زحمت پاسخی می‌یابد، سپس یک «زلزلهٔ لیسبون» می‌آید و با دردی گزاف بر پاسخ او آوار می‌شود.

🔸ما خواسته‌ایم هستی را در حد فهم خود کوچک کنیم و یک مشت باور مذهبی یا استدلال فلسفی یا قانون علمی را «نظام هستی» نامیده‌ایم. این سبب غفلت ما از مسئله‌ی اصلی شده است. گیرم می‌شود یا نمی‌شود معیار درستی برای تفکیک خیر از شر داشت، گیرم شر در جهان مسلط است یا نیست. گیرم برهان شر وجود خدا را رد می‌کند یا نمی‌کند. شما هیچ به این دقت کرده بودید که آن تکاپویی که میان پیروان ادیان غربی (برآمده از غرب آسیا) برای پاسخ‌گویی به شر وجود دارد، به آن شکل در دین‌های شرقی دیده نمی‌شود؟ مثلا در آیین بودا، چندان ضرورتی برای پاسخ‌گویی به مسئله‌ی شر احساس نمی‌شود. به گمانم علت این است که همان گام نخست را درست‌تر برداشتند؛ به خود اجازه ندادند هستی را تشخص ببخشند و آن را توصیف کنند که آن توصیف با واقعیت روی زمین به تعارض بخورد‌. شر خواه اصیل باشد، خواه «عدمی»؛ خواه گزاف باشد، خواه اندک؛ خواه با خدای متشخص در تضاد باشد، خواه نباشد؛ واقعیتِ اینجا و اکنون این است که «تو رنج را حس می‌کنی.» دین‌ها می‌گویند راهی برای رهایی از این احساس برای تو دارند. آیین بودا مشخصا بر همین موضوع بنا می‌شود و تمرکز می‌کند: «راه رهایی از رنج.»

🔻واژه‌ی «رنج» عمل‌گرایانه‌تر از «شر» است. چون شاید شر واقعیت نداشته باشد و صرفا توصیف ما از امور ناخوشایند باشد. اما رنج به‌عنوان یک احساس قطعا واقعیت دارد. راه رهایی از رنج نیز _ دست‌کم به‌روایت برخی از ادیان، از جمله آیین بودا _ راهی‌ست که خود فرد می‌پیماید و مسئولیت رهایی‌اش بر عهده‌ی خود اوست. مؤمن، قراردادی با یک موجود ماورایی نبسته که «من ترا می‌پرستم تو هم رنجم را کم کن.» اصلا یک دلیل اقبال به خدای متشخص، این است که برخی مایل‌اند چنین قراردادی ببندند. می‌خواهند یک موجود دیگری باشد که از آنها مراقبت کند؛ وگرنه خدا به چه درد می‌خورد؟ خدایی که متشخص نباشد، نان و آب نمی‌شود!² هر وقت هم انتظارات‌شان از خدا برآورده نشد، دچار بحران می‌شوند که «مگر تو جای حق ننشسته‌ای؟ چرا به حق (یعنی من!) رسیدگی نمی‌کنی؟!»
🔻فیلسوفان اگر به‌جای تمرکز بر شر، بر رنج و کاهش رنج انسان‌ها متمرکز باشند، گمان می‌کنم دنیایی بهتر خواهد بود.
✍🏼معین مشکات

1⃣نقد بنیادهای فقه و کلام. محمد مجتهد شبستری. نشر اینترنتی. ۱۳۹۶. ص۱۵
یادم هست سال ۱۳۹۷ که این فراز از کتاب را خواندم، آشفته شدم. برخاستم دوری در حیاط زدم و به خودم گفتم: «تو از این کتاب سرِ راحت به در نمی‌بری و با همان باورهای پیش نمی‌مانی.» به کتاب‌هایی عمیق‌تر، پیش و پس از آن برخورده‌ام. با این حال این یکی از آن‌ها بود که مرا واداشت، تکلیفم را با باورهایی روشن کنم که به تعارف نگه‌شان داشته بودم.
2⃣ خدای نامتشخص؛ خدایی که به درد نمی‌خورد!
/channel/fanusname/891