Telegram-канал naqdagin - نقدآگین: Unsorted

نقدآگین

17 Oct 2024 17:21

📘مشروعیتِ «عُرف» و امامان شیعه
— قسمت یک

✍🏻#محمد_موسوی_عقیقی

🍂 «ازدواج» یکی از مهم‌ترین مفاهیم و کنش‌های جوامع مختلف از بدو تاریخ تا الان بوده که آیین و احکام مختلفی را برایش برساخته‌اند. ازدواج به تعبیری، قراردادی میان دو نفر است که بر مبنای «زوجیت» باشد و این عبارت در میان عرف‌های مردم در سرزمین‌های مختلف، متفاوت است و هر جامعه‌ای ازدواج را بر پایه‌ی آیین‌هایی که دارد، دینی که انتخاب کرده، قوانینی که برساخته و تاریخی که گذرانده؛ قبول دارد. ازدواج آن‌قدر اهمیت بالایی داشته که تنها «رابطه‌ی مشروع» شناخته می‌شود و در مقابل آن «زِنا» به «رابطه‌ی نامشروع» تعریف شده که مجازات‌های زیادی را در پی داشته‌است.

🍂 در میان زرتشتی‌ها نوعی از ازدواج، به نام «خُوَیدیده/خُوَیدوده» وجود دارد. در این نوع ازدواج که بسیار هم پسندیده شمرده می‌شود، مرد با مادر، خواهر یا دختر خود ازدواج می‌کند. اگر بشنوید یا ببینید کسی این‌گونه ازدواج کرده، چه فکری درباره‌ی او می‌کنید و چه نظری می‌دهید؟ قطعاً نگاه نفرت‌آمیزی دارید، این رابطه را نامشروع‌ترین و آن دو را جهنمی خواهید دانست.

🔗[البته دربارۀ این تصور غالب تاریخی از ازدواج زرتشتیان بد نیست پست‌های زیر را مرور کنید:
📓افسانۀ «ازدواج با محارم» در ایران باستان
📻 آن دیگریِ هرزه!
📺 صحت‌سنجیِ یک ادعا و تهمتِ رایج]

🍂 اما نگاه پیشوایان دینی اسلام برخلاف شماست. در روایتی صحیح‌السند، از پیام‌آور اسلام نقل شده که:

به کنیزان نامسلمان خود «زاده‌ی گناه» نگویید؛ زیرا برای هر جامعه و گروهی نوعی از ازدواج وجود دارد: «لِكُلِّ قَوْمٍ نِكَاحٌ». (تهذیب الأحکام، ج۷، ص۴۷۲)

🍂 نیز در روایت دیگری از محمد (ص) بیان شده که:

به مشرکان به دلیل نوع ازدواج‌های‌شان فحاشی نکنید، زیرا هر گروهی، ازدواج خود را دارد». (وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۸۰).

🔺تعبیر مهمی هم در این روایت وجود دارد، اینکه ازدواج این مشرکان «مشروع» است: «نِكَاحَ أَهْلِ اَلشِّرْكِ جَائِزٌ».

🍂 روایت بعدی اما صریح‌تر است؛ محمد بن یعقوب کُلینی، بزرگ‌ترین محدث شیعه، به سند خود که تمام راویان آن «ثقه» هستند، نقل می‌کند که:

شخصی به مردی زرتشتی نسبت رابطه‌ی نامشروع داد، امام جعفر صادق گفت چرا چنین گفتی؟ مرد پاسخ داد زیرا این زرتشتی با مادر و خواهر خود ازدواج می‌کند، امام در پاسخ گفت این نوع رابطه در میان این‌ها نوعی ازدواج است: «ذَلِكَ عِنْدَهُمْ نِكَاحٌ فِي دِينِهِمْ». (الکافی، ج۵، ص۵۷۴)

در روایت صحیح‌السند دیگری نیز امام جعفر صادق بیان داشته:

«هر جامعه و گروهی که میان ازدواج و غیرازدواج تفاوت بگذارد، ازدواجی که درست کرده‌اند، جایز است». (تهذیب الأحکام، ج۷، ص۴۷۵)

🔻تاکید بر مبنا بودنِ رفتارهای عرفی آنچنان بود که باعث جدایی رفاقت‌ها و همراهی‌ها می‌شد.

🍂 در روایت موثقی عمرو بن نُعمان نقل کرده که

امام جعفر صادق دوستی داشت که همیشه همراه یکدیگر بودند، روزی در بازار کفش‌دوزها قدم می‌زنند و غلامی همراه مرد همراه امام بود، مرد به پشت سر نگاهی انداخت تا غلام‌اش را صدا کند و دید او نیست. وقتی غلام را یافت به او گفت کجا رفته بودی زنازاده؟ «يَا اِبْنَ اَلْفَاعِلَةِ أَيْنَ كُنْتَ»، امام تا این جمله را شنید با دست به پیشانی خود زد و به دوست‌اش گفت مادرش را به رابطه‌ی نامشروع متهم می‌کنی؟ «سُبْحَانَ اَللَّهِ تَقْذِفُ أُمَّهُ»؛ تا الان من گمان می‌کردم تو خوددار و پارسایی و الان دیدم چنین نیستی! مرد پاسخ داد که این غلام سِنْدی و مشرک است، امام پاسخ داد که هر گروه و جامعه‌ای برای خود نوعی از ازدواج دارد: «أَنَّ لِكُلِّ أُمَّةٍ نِكَاحاً تَنَحَّ عَنِّي». راوی سپس ادامه داده که دیگر هیچ‌وقت این دو را کنار هم ندیدم تا مرگ میان‌شان جدایی انداخت. (الکافی، ج۲، ص۳۲۴)

🍂 مضامین این روایات در کتاب‌های اهل سنت هم آمده است (ر.ک به: الشرح الکبیر، ج۷، ص۳۳۴)، اما از مجموع این روایات «مشروعیت نگاه عرف» به موضوع مهمی مانند «ازدواج» برداشت می‌شود. این رسمیت‌بخشی چنان بوده که «لِكُلِّ قَوْمٍ نِكَاحٌ» را در قالب یک قاعده‌ی فقهی بیان کرده‌اند. (فرهنگ فقه فارسی، ج۶، ص۲۹۴)

🔸 نکات نهایی
نکته‌ی اول) در اکثر روایات سخن از «قوم» است و این واژه در معنای «جامعه» است، چه کلان و چه خُرد و طبیعتاً شامل ادیان و مذاهب هم می‌شود. به عبارتی نظرگاه عرف می‌تواند برآمده از فرهنگ، قانون و آیین‌های بشری یا برخاسته از احکام و رهیافت‌های الهی باشد.

نکته‌ی دوم) فقیهان شیعه با پذیرفتن این روایات و قاعده‌ی مستخرج، دلالت را صرفاً در ادیان الهی غیراسلامی پذیرفته‌اند (جواهرالکلام، ج۴۱، ص۲۶۴)، اما استدلال‌ورزی درباره‌ی این‌که آیا این روایات مخاطبینی عام که شامل مسلمانان است دارد و بنیان ازدواج را عرفی خوانده و جنسیت در آن مطرح است یا نه را باید به فرصتی سپرد که مغتنم باشد.

.

#نواندیشی_دینی

➖➖➖

🌾 @Naqdagin | @fekr_rak