194
Assalomu alaykum! Siz ushbu kanalda xorazmlik taniqli adib Shuhrat Matkarim ijodidan bahramand bo‘lasiz! Murojaat: @Yuldashev_Jumanazar
Мақарга бу саволни, албатта, ит эмас, ўзи берди.
– Менга кампирим шу ёшимга чиққанча бир оғиз гап айтмаган, ё ундай ё бундай, деб. Шуу, юравердим ўз билганимча. Кампирнинг мен билан менинг кампир билан ишим бўлмади. Рўзғорнинг эгаси хотин бўлганидан кейин колхозда ишладим – ойликни бердим, балиқ тутдим – олдига ташладим. Лекин кўчада, кимнинг, қайси оғайнининг хўжалигида не бўлётир булар билан брам ишимиз бўлмади. Кампир ҳам бу ҳақда “миқ” этиб гап айтмаган. Менам сўрамаганман. Бошқалар билан не ишимиз бор? Ҳар ким ўзининг арвасини ўзи тортади. Лекин ҳозирги одамларга не бўлган билимман. Этадиган иши бировларнинг ғийбати. Унинг келини ундай, бунинг келини мундай. Фалонкаснинг боласи ароқ ичида, фалонкаснинг отаси қарта ўйнийди. Фалонкаснинг қизи калта кияди, фалонкаснинг ули ароқ ичса ияди . Бизни болалар - оғайнилар, ака-укалар, опа-сингиллар ичида ҳам шу гап. Бир-бирини чуқалайдилар. Ҳай, қўй бу оғайним экан, ҳай қўй, бу опам экан, синглим, укам экан, деган гап йўқ. Бир-бировларига бегонадан баттар. Тавбааа. Бизларнинг вақтимизда бошқача эди. Дим бошқача. Шрфёр бўлганимдан кейин шу теваракда бормаган ерим, кирмаган тешигим қолмаган. Лекин не ерга борсанг ҳам одамларнинг икки қўли кўкрагинда, келинг, келинг, деб турган. Шофёр бўлиб бугун бу ердаман, эртанг яна бир ерда ҳамма жойда шу гап. Айй, у вақтлар бир бошқача вақтлар эди. Одамлар ҳам бир бошқача эди. Меҳр-муҳаббат кучли. Қорин оч бўлган бўлиши мумкин, лекин меҳр-муҳаббат кучли эди. Бир тишлам нон топган одам қўнгши билан ер эди. Ота-бола, оғайнилар билангина эмас, кўнгшилар ўртасидаги муҳаббат оғайниларнинг орасидагидан ҳеч кам эмас эди.
Мақар ўзи билан ўзи суйланиб борар эди. Шу итни учратиб унинг қулфи дили очилиб кетди негадир. Нега бундай бўлаётганини ўзи ҳам билмасди. Шу итга бирдан дил ёргиси келиб қолди. Итга-я? Ҳовво, итга. Ахир шу пайтгача унинг кўнглида не гаплар борлиги билан бир одам тугул, ит ҳам қизиқмаган эди. Тўғри-да, ким эди унинг ўзи, кўнгли, кўнглида бир гап бўлиб? Унинг кўнглида бир гап бўлганда, бўлмаганда, уни кимдир билганда, билмаганда бировнинг моли қисир қолиб, бировининг моли эгиз туғарми эди? Йўқ, албатта. Бир шофёр эди-да у юрган. Арзимаган, кичкина бир одам. Бундай шофёрлар ер юзида миллион, ўн миллион, балки юзлаган миллион бўлса ҳам ажабмас. Шундан экан миллион одамнинг кўнгли, унинг ичида нелар борлиги кимга керак? Ҳеч кимга. Улар дунёда тиқилиб ётибди. Нима, энди ҳар қайсисининг кўнглини сўраб чиқамизми? Йўқ, албатта, йўқ. Агар буларнинг кўнгиллари сўралса, кўнгиллари неларни исташини бир худо билади. Худо кўрсатмасин агар улар кўнгилларини очиб, неларни исташларини айта бошласалар... Уҳ, уҳ, уҳ! Шунинг учун мундайларнинг кўнглини сўрамаган маъқул. Шунинг учун Мақар ҳам иягини чўзавермай тўрт дигирчаги билан рулини билсин.
– Ҳоввоо, туврии, – деди Мақар шуларни ўйлар экан. – Бизлар ким бўлибмиз-ки, бизларнинг кўнглимизга қарасалар. Бир майда, синиқ одаммиз-да. Асли мен ҳам шу вақтгача кўнглим бор, демадим, уни ҳеч кимга очаман ҳам демадим. Ина, сени кўриб не учундир юрагим бўшаб кетди. Сен индамай тинглаб келаётганингга бўлса керак. Сенга очдим кўнглимни. Бошқа кимга очаман? Кампиргами? Айй, шу уйдаги кампир ҳам мунинг юраги, кўнгли бор, деб ўйламаса керак.
Мақар у зайл олдинда минғир-минғир этиб кетаверди. Бир вақт ит тўхтаб қолди. Узун, суядор, ориқ оёқлари қовурғалари саналиб турган ориқ гавдани ортиқ кўтаролмай қолган эди.
– Эээ, ҳа-аа, дам олишми? Яхши, дам оламиз. Лекин дим ўлиб қолибсан, жўра, дим ўлибсан. Не иш этиб шу ҳолга тушиб қолдинг? Яхши, айтмасанг ҳам бўлади. Буни мен ҳам биламан. Ҳаййй, жўрооо...
Шуҳрат МАТКАРИМ
МАҚАР
қисса
– Ана, ана Мақар келаётиррр!
– Анааа, итиии!
– Йўғўринглааррр! Балиқ берадииии!
– Итина қаранглар, итинаа!
– Мақар , Мақар макалоқ!
Қўлинда қора таёқ!
– Оёғинда кавши йўқ,
Оғзинда бир тиши йўқ!
Мақар балиқдан ҳар куни шундай қайтади. Кўлдан чиқиши билан уни Хоразм йўлбарси кутиб олади. Хоразм йўлбарси бу бир чўпонити. Қариб -чуриб ҳеч нарсага ярамай қолган бир жонивор. У бу ерда бундан беш-ўн йиллар олдин пайдо бўлди. Шу вақтда ҳам жуда қари эди. Ҳозир ҳам шундай. Лекин вақт унга таъсир этмаётдигандек. Шу-шу салвираб, қалтираб - қақшаб, зўрға одим отиши. Шу-шу маъюс кўзлар. Унинг кимники эканлигини ҳам, не ердан келганлигини ҳам ҳеч ким билмайди.
Итнинг пайдо бўлиши шунчалик ғаройиб эди-ки, Мақар уни биринчи марта кўрганини худди ҳозиргидек жуда аниқ эслайди. Мақарнинг шу кунги ҳис-туйғу, хотираларига ҳам вақт таъсир этмагандай. У шунгача бўлган ва ундан кейинги кўп гапларни унутиб юборган. Бироқ Йўлбарсни кўрган кунни аниқ-тиниқ эслайди.
Ўша куни Мақар одатдагидай кўлдан орқаланиб чиқса, сўқмоқда бир ғалтак тупроқ уюмидай бир бало ётибди. Гўё кимдир кўлнинг қора уюғини шу йўлга тўккан кетган. “Бу не бало?” ўйлади у. “Итга ўхшийми?” Нотаниш жонивор бошини қорни устига қўйиб ётар, жунлари ҳурпайган. “Йўлбарсга ўхшийди экан. Хоразм йўлбарсига. Лекин кўриниши жуда-дим ёмон. Не бало бўлган Йўлбарсга?”. Мақар бола вақтида қарриларнинг гурунгидан аллақачон йўқолиб кетган Хоразм йўлбарси ҳақида кўп эшитган. Болалигида гурунглар сабабми Мақар ўспирин, ёш вақтлари, ҳатто йигит етган йиллари ҳам қумгами, кўлга борса, олдидан йўлбарс чиқиб қоладигандай, икки кўзини бақачаноқдай очиб, қулоғини динг қилиб юрган. Кейин – кейин, улғайгани сайин, одамнинг руҳи осмондан тушиб, оёғи тупроқ босиб қоларкан. Мақар ҳам кейинги вақтларда йўлбарс ҳақида ўйламай қўйган эди. Энди бола эмас эди ахир. Аммо ҳозир йўлида ётган жониворни кўрди-ю Мақар унинг Хоразм йўлбарси бўлишини истаб қолди. Бир зумда кўнглида болалиги ўйғонди. Юраги ҳам гупиллаб уриб кетди. Ахир бу жониворнинг гавда-ситраси, кўриниши ҳам йўлбарс эди. “Хоразм йўлбарси!” беихтиёр пичирлади Мақарнинг лаблари. “Нердан келиб қолдинг, йўлбарсжоним?” Мақар жуда-дим босиқ, умри давомида бир ё икки хаяжонлангандир хаяжонланган бўлса. Аммо ҳозир уни юраги уриб кетди. Худди илк марта кучукбола кўрган боладай.
Мақар яқинроқ борди. Ит жуда ориқлаб кетган эди. Унинг бир вақтлари оппоқ бўлган туйиларининг рангги ўчиб хиралашган, йиқилганми ё атай кимдир қора уюққа босганми, усти васти - вайрон эди.
Мақарнинг яқинлашганини сезган ит бошини сал кўтарди. Жониворнинг кўзларида шунча мунг бор эди-ки – фақат жониворларгина шундай, юрагини терс тўнтариб кўрсата олади – Мақарнинг юраги эзилиб кетди. Итнинг аҳволи оғир эди. “Воҳ-воҳ-ҳеййй!” деб юборди Мақар. Ит фақат тери ва суякдан иборат бўлиб қолганди. Унинг етмиш икки мучасини бемалол санаса бўлар эди.
– Ёмон қисинибсан. – деди Мақар. – Сен-қу ит, одам боласининг бошига сеникидан минг баттар кунлар тушади. Так что, хапа бўлиб ўтирма. Қорнинг қапишиб қолибди. Охирги марта қачон овқат единг, ёдингда борми?
Ит бошини ортиқ тик тута олмай яна оёқлари устига қўйди. Аммо Мақарнинг гапини диққат билан тинглаётгандай мунгли кўзларини ундан узмади. Бир вақт итнинг кўзларидан икки томчи ёш думалаб тушди.
– Ээээ, – деди Мақар ростмана довдираб. – Бундай этсанг келишмаймиз, жўра. Сен ит эмас, йўлбарссан. Йўлбарс эса йиғламайди.
Ит Мақарнинг гапини тушунгандай кучаниб яна бошини кўтарди. Бу иш унга шунчалик оғир эди-ки, боши қалт-қалт титрарди. Унинг тумшуғи тирналган, қирчилган, кўзлари атрофини эса янги ва эски яралар қоплаган эди. Улардан қон сизган, баъзиларида қон қотиб буришган, қайсиларида сизган йиринг кўринар эди.
– Ўўў, аҳвол чатоқ-қу, жўра, – Мақар елкасидаги юкини ерга қўйди. – Юзингга қараб бўлмийди. Ичингни қапишиб қолгани ортиқча.
Мақар балиқ халтасини узоқ кавлаштириб бир қаричдан сал зиёдроқ балиқни итнинг олдига отди. Аммо ит балиқни искаб ҳам кўрмади.
Юракнинг рост сўз айтиш қудрати
Бундан бир неча йиллар муқаддам раҳматлик Қадам Саидмуродов Хоразмга бир келганида, Шуҳрат, шу Йўлдошни бир кўриб келали, деб қолди. Бу таклиф бизга ҳам маъқул бўлиб, тезда нердасан Қўшкўпир, деб, сафарга отландик. Бора-боргунча гурунгимиз адабиёт, шеър, шоир ва шоирлик ҳақида бўлди. Манзилга етиб, суҳбатимизга Хоразмнинг энг ноёб ва такрорланмас шоири Йўлдош Эшмурод ҳам қўшилди. Мени ҳамиша Йўлдош аканинг ўзгача бир фикрлаш йўсини ҳайрон қолдириб келган. Йўлдош аканинг фикрларидан таъсирланиб бир неча ҳикоялар ҳам ёзганман. Йўлдош аканинг шеър ҳакидаги фикридан бу сафар ҳам лол қолдим. “Шеър юракнинг шийраси”, деди Йўлдош ака. “Юраги шийрали бўлган шоирлар шийрали шеърлар ёзади”. Ана сизга шеърга таъриф! Бундан ошириб айтишнинг иложи йўқ, менимча.
Дарвоқе шеър нима, шоир ким, деган савол тез-тез ўртага чиқади. Ҳақиқатан ҳам, шеър нима ўзи? Шоир ким? Нега шеър ёзилади? Қандай ёзилади у? Нега шеър ёзғувчилар бунча кўп? Ёки нега ҳамма ёки деярлик ҳамма “шиғир” ёзишга интилади?
Дурпошшонинг шеърларини ўқиб шеър нима деган саволга жавоб топгандай бўлдим: шеър юракнинг худ ўзи, унинг сўздаги аксидир. Агар сураткаш қўлидаги фотоаппарати билан бизнинг ташқи кўринишимизни қоғозга муҳрласа, сўз орқали шеър бизга шоир юрагини, ижодкор юрагининг моҳиятини аён қилади. Истаган шоирнинг шеърини ўқиб унинг юрагини ўқиш мумкин. Ундан кечаётган ҳис-туйғулар, ҳаяжонлар, фикрлар, ўйлар, орзулар, армонлар ҳамма-ҳаммаси бир-бир титиб кўриш, саралаш ва шоирнинг шахси ҳақида бирдан-бир ва ягона тўғри фикрга келиш мумкин.
Дурпошшонинг шеърларини ўқиётиб мен шундай фикрга келдим. Битикларда Дурпошшонинг юрагини кўрдим. Тоза, соф, осмонларга интилган ва лекин оёғи ердан узилмаган юракни кўрдим. Рост юракни кўрдим, инсон юракни кўрдим. Бу юрак ёлғон сўзламайди, энг қийин пайтларда ҳам, энг мураккаб вазиятларда ҳам ростдан чекинмайди. Ҳақнинг олдида ҳамиша ҳақлигича қолаверади.
Ёз оқшомин севаман жуда,
Сирли-сирли насимлар эсар.
Бутун борлиқ ширин уйқуда...
Бир илоҳий шарпалар сезар...
Ҳамма ширин уйқуда-ю кимдир ўйғоқ. Нега у ўйғоқ? Нима безовта қиляпти уни? Бу саволларга жавоблар тайёр. Албатта, бир хил эмас улар. Ҳар кимнинг ҳар хил, ўз жавоби бор. Чунки кимда бўлмаган шундай ҳолат? Ким сирли-сирли насимлар туюб, ким илоҳий шарпаларни сезмаган? Ҳаммамиздан кечган бу туйғулар. Фақат буни айтмаймиз, айтолмаймиз. Шоирнинг кучи шунда-ки у айтади ва рост айтиди.
Йиғлагим келяпти, ёғақол булут,
Юрагим нолалар эзиб ташлади.
Томчиларинг билан бир бўлиб,
Ерга сингар кўзим ёшлари.
Кўзёшларим ичган ҳар кўкат,
Алвон бўлиб гуллар, кўкарар.
Насимларга сирли шивирлаб,
Армон бўлиб бошин кўтарар.
Бундай руҳий ҳолат кимнинг бошидан ўтмаган? Ёки кимнинг юраги ошкор йиғлай олмай бир имдод кутиб кўкка тикилмаган? Бўлган-ку ҳаммамизда. Сизда, бизда. Лекин ким уни айтишга журъат этаяпти? Бундай армонлар юрагимизни кемириб ётса ҳам ошкор қилмоққа журъатимиз етмайди. Журъатимиз етганда эса бу изҳор жуда кўпол, худди минг йил қувраб, заранг бўлиб кетган жийда тўнкаларини болта билан чопгандай қийин, меҳнатталаб ва азоблардан иборат бўлади. Дурпошшо эса бу гапларни осмон, булут, ёмғир, томчи, кўз ёш, кўкат, насимлар оситасида айтяпти. Бу сиз билан бизда эса бу изҳор минг йил қувраб ётган жийда ғўласини болта билан чопгандай чиқади. Дурпошшода эса бутунлай бошқача. Чунки шоирнинг юраги шундай, сиз билан бизникига ўхшамайди. Унда доим осмон, булут, ёмғир, томчи, кўз ёш, кўкатлар ўсиб насимлар эсиб туради.
Дурпошшони бугунги яхши куни билан қутлар эканман, бу шошқолоқ сатрлар учун узр сўрайман. Зеро, бундай улкан юрак эгасининг изҳорларини ўзига ўхшаган улкан юраклар таҳлил ва ташвиқ қилмоқлари зарурдир.
Бу сатрлар, нима деймиз, қуёш каби порлаган юракка кўзимизни қамаштириб қўйишдан ҳадиксираб, қўлни пана қилиб биргина, шошилиб ва оний бир назар-да.
Омон бўлинг, Дурпошшо!
Шуҳрат Маткарим
https://miastoprzyszlosci.com.pl/index.php/mp/article/view/1086
Читать полностью…
Shuhrat Matkarimning yozuvchi sifatidagi yutuqlaridan biri asarlari badiiy tilining o‘ziga xosligi. Yozuvchi o‘zini hech bir qolipga solishga, chegaralashga harakat qilmaydi. Qahramonlar nutqini o‘ta tabiiy, o‘z holicha ko‘rsatadi. Xorazm shevasidagi unutilib ketayotgan (aslida ular milliy tilimizning bebaho boyligidir) ko‘plab so‘zlarni hikoyalarida bemalol qo‘llayveradi, bu bir tomondan, asar o‘qishliligini oshirib, tabiiy jozibadorlikni yuzaga keltirsa, ikkinchi tomondan o‘g’uz lahjasidagi kamyob til birliklarining badiiy adabiyotimizda yashab qolishini ta’minlaydi. Erpo‘lat Baxt Sh. Matkarim ijodi haqida shunday yozadi: “Xorazmlik taniqli adib Shuhrat Matkarimning ijodiy uslubida ham Tog’ay Murod asarlari singari adabiy joziba jilvalanib turadi. To‘g’ri, Shuhrat Matkarim o‘z nasrini Tog’ay Murod singari shoirona ohanglarga yo‘naltirmaydi. Biroq uning ijodida ham so‘z jozibasi jilvalanib turadi. Xususan, “Bozor” hikoyasi Quyi Amudaryo mintaqasida tobora tanqislashib borayotgan so‘zlarning ko‘proq qo‘llanilgani bilan e’tiborli sanaladi” . Yozuvchi hikoyalari tilining tabiiyligi ham qahramon ruhiyati tasvirining maromiga yetishida yordamchi vositalardan biri bo‘lgan deyish mumkin.
Xulosa shuki, Sh. Matkarim zamonaviy o‘zbek hikoyachiligida o‘z so‘zi va ovoziga ega adib. Uning asarlarida tirik qahramonlar harakatlanadi, kitobxonga, albatta, “nimadir” yuqtiradi va xotirasiga muhrlanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Shuhrat Matkarim. Kun shunday boshlanadi. T.:G’afur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2017
2. Qozoqboy Yo‘ldosh, Muhayyo Yo‘ldosh. Badiiy tahlil asoslari. T.:”Kamalak”, 2016
3. Dilmurod Quronov. Adabiyot nazariyasi asoslari. T.:”Akademnashr”, 2018
Laylo Hayitova, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o'zbek tili va adabiyoti universiteti tayanch doktoranti
qismatiga ko‘nikolmayotgan Karim esa bu holatni undan jirkanish deb qabul qiladi. (Afg’on urushida asir tushib qo‘l-oyog’idan ajralgan edi Karim) Muallif bosh qahramonning bu xatti-harakatiga ortiqcha izoh berib o‘tirmaydi. Ammo o‘quvchi o‘z-o‘zidan qahramon ko‘nglidan o‘tayotgan iztirobni his qiladi, uni tushunadi. Bu ham bo‘lsa, yozuvchining mahorati, ruhiy-psixologik tasvirni maromiga yetkazib ifodalaganidandir.
Sh Matkarimning “Yo‘riqsiz tushlar” hikoyasiga ruhan yaqin asarlaridan biri “Skripka ko‘targan qiz” hikoyasidir. Garchi syujeti, qahramonlari tubdan farq qilsa ham, hikoya ruhiy-psixologik tasvir tarzi jihatidan o‘xshashdir. “Yo‘riqsiz tushlar” dagi moviy ko‘ylakli malak endi skripka ko‘targan qiz qiyofasida namoyon bo‘ladi: “Qo‘lida allaqanday g’ilof ham bor. “Nima ekan bu?” Qizning qadam tashlashidan xalovat va osoyishtalik, orzumand bir xayolparastlik barq urib turardi. “Studentga o‘xshaydi”, o‘yladi Botir. Yurishidan butun olam sultoniday”. Tabiiyki, talabaligida har bir inson o‘zini butun olam sultoniday his qiladi, chunki oldinda kutayotgan allaqanday yuksak marralar, yutuqlar, muvaffaqiyatlar va orzudagi hayot uning xayolini band qilgan bo‘ladi. Real hayot bilan to‘qnashgach, yoshi bir joyga borib o‘sha kunlarni qandaydir alamli sog’inch bilan xotirlaydi. Negaki, endi hech narsa u kunlardagiday emas: “Hayot zerikarli, haddan tashqari zerikarli” va afsuski Botirning qo‘lida umidbaxsh detal – skripka yo‘q. Bu iztirobni yengish uchun Karimga o‘xshagan insonlar alamini ichkilikdan oladi va mast holatda do‘stlariga o‘zining aslida kim ekanligini, qo‘lidan nimalar kelishi mumkinligini isbotlamoqchi bo‘ladi.
“Xiyonat” hikoyasida o‘tmishimizning eng og’riqli kunlari – paxta siyosatining mudhish oqibatlari haqida so‘z boradi. Paxtaga dori sepish jarayonida dori ostida qolib ketgan O‘rozboyning kasalmandligi sababli uning turmushida notinchlik boshlanadi. Halol-haromni unchalik farqiga bormaydigan, zino eng og’ir gunoh ekanligini anglab yetmagan feldsher yigit – Sulton va uning badniyatligi haqidagi gap-so‘zlar bir zumda O‘ramga tarqaladi. O‘z vaqtida Halimaga yetolmagan, O‘rozboyni o‘ziga ashaddiy dushman sanagan Karim kabi xudobexabar kimsalar esa ana shu vaziyatdan foydalanib, O‘rozboyning eng nozik joyiga zarba beradi… Dastlab bu obrazlarga nisbatan nafrat paydo bo‘ladi, ammo oradan ozroq vaqt o‘tib ulardan nafratlanish emas, achinish kerakligini anglay boshlaysiz. Odam bolasi uchun shu qadar tubanlashib ketishdan ziyodroq jazo bo‘lmasa kerak. “Inson aslan buyuk, aslan bechora”, deb yozganda qanchalar haq edi Shoir . Botir og’riqdan ikki bukilib ketayotganida Karim pastkashlik bilan “To‘ylar muborak”ni xirgoyi qilib borishi o‘quvchi qalbini titratib yuboradi, nafrat uyg’otadi va muallif shu tasvir orqali o‘z badiiy niyatiga erishadi. Paxta siyosatining birgina inson umriga shunchalar ziyon yetkazishi, shu tarzda bir oila barbod bo‘lishi fonida o‘sha davr butun jamiyat hayotini tasavvur qila boshlaysiz. Bir o‘qishda hikoya O‘. Hoshimovning “Tushda kechgan umrlar” romani bosh qahramonining fojiaviy taqdirini yodga soladi. “Tushda kechgan umrlar” romanida shaxs fojiasi urush tufayli yuzaga kelgan bo‘lsa, “Xiyonat”da paxtachilik siyosati sababli sodir bo‘ladi. Kichik janrda katta ko‘lamli ijtimoiy dardni, yukni bera olgani muallifning yutug’idir.
SHUHRAT MATKARIM HIKOYALARIDA QAHRAMON RUHIYATI TASVIRI
Sh. Matkarim - samimiy, dangalchi, bag’rikeng, haqiqiy voha kishilarning xarakterini o‘zida aks ettirgan obrazlari bilan kitobxon qalbidan joy oladigan yozuvchi. Uning “Kun shunday boshlanadi” kitobiga 24 ta hikoya va 15 ta kichik hikoyalar jamlangan. Ular orasida “Yo‘riqsiz tushlar”, “Skripka ko‘targan qiz”, “Ota”, “Xiyonat” singari badiiy jihatdan salmoqdor, kitobxon ruhiyatiga “qattiq” tegib o‘tadigan, qahramonlari butun umr yodda qoladigan hikoyalar ko‘pligi kishini quvontiradi. Bu asarlarda bosh qahramonlar hamisha hayotning mazmunini izlab yashayotgan, o‘zi, qalbi, vijdoni bilan tinimsiz suhbat qurayotgan, o‘tgan umrini sarhisob qilayotgan va o‘zini so‘roqqa tutayotgan, bir so‘z bilan aytganda, uyg’oq yoki uyg’onishga intilayotgan inson sifatida namoyon bo‘ladi. Aynan shu jihat Sh. Matkarim hikoyalari orasidan o‘tadigan qizil chiziq hisoblanadi.
Shuhrat Matkarim – realist yozuvchi. Uning hikoyalarida obraz fojiasi, iztirobi, eng avvalo, jamiyat fojiasi bilan bog’liq. Chunonchi, Afg’on urushida qatnashib, oyoq-qo‘lidan ayrilgan Karim, musulmon bo‘la turib, o‘z ayolini g’ayridinlar urf-odati bilan u dunyoga kuzatayotgan partkom buva(“Yo‘riqsiz tushlar” hikoyasi), paxtachilikda ishlagani sabab sog’ligidan ayrilgan, oxir-oqibat or-nomusi toptalgan O‘rozboy (“Xiyonat” hikoyasi), ichib kelgani sabab “namozxon” o‘g’illari tomonidan o‘z uyidan haydalgan ota (“Ota”) fojiasida bu xususiyat yaqqol namoyon bo‘ladi. Quyida yozuvchi hikoyalaridan ayrimlarini tahlilga tortamiz.
“Yo‘riqsiz tushlar” hikoyasida muallifning badiiy g’oyasi tush, parvoz kabi motivlar orqali ochib beriladi. Odatiy kunlardan birida charchab uyquga ketgan qahramon ayqash-uyqash tushlar ko‘radi va bir o‘rinda o‘zi ta’bir ham qiladi: “Buning sababi tushdagi qo‘rqoqligim emas, yo‘q, qirqqa chiqib ham hech narsaga erishmaganim, shu paytgacha nechta bedovga qo‘lim tekkan bo‘lsa, ularning bari qirchang’iga aylanavergani… o‘ylardim men” . Yuqoridagi parchada asarning asosiy g’oyasi aks etgan. Qirqqa kirib, o‘tgan hayoti haqida fikr yuritayotgan qahramonga ko'p narsa armon bo‘lgan, hamisha xohlagan narsasiga yetishishiga bir bahya qolganida nimadir to‘siq bo‘lgan va bu to‘siqni yengishga o‘zida jasorat topa olmagan. Bu holat tushdagi g’ayritabiiy hodisa va maxluq obrazlari orqali tasvirlangan. Qahramon uchun hayotidagi eng katta orzu- moviy ko‘ylakli malak - juda go‘zal va sevimli edi. Ammo irodasizligi, jur’atsizligi va ojizligi sabab uni qo‘ldan chiqardi. Balki o‘ziga ishonchi balandroq bo‘lganida, o‘z “men”ini o‘zi yetarlicha qadrlaganida hammasi boshqacha bo‘lishi mumkin edi. Hikoyaning boshqa bir o‘rnida bu holat momosining jo‘jalari va ularni ezib tashlayotgan cho‘chqa qiyofasida namoyon bo‘ladi.
— Havvo, havvo, — uning gapini qo‘lladi Yaxshim. – Shunday edi!
“Havvo, havvo” leksemasi ha so‘zi o‘rnida Xorazm shevasida fa’ol ishlatiladi
— Tuvri, tuvri, bilmagan! – qistanib gap qistirdi Yaxshim bir gapdan qolsa uni bu yerdan haydab yuboradiganlarday.
“Tuvri, tuvri’ so‘zlari adabiy tilda to‘g‘ri so‘zi ma’nosini beruvchi Xorazm dialectal unsurlaridan hisoblanadi. “Qistanib” leksemasi shoshilib so‘zi o‘rnida qo‘llanilib hikoyaga yorqin bo‘yoqdorlik baxsh etgan.
Yozuvchining ijodida qo‘llangan shevaga xos so‘zlar shoir asarlarining xalqchil bo‘lishiga ham xizmat qiladi. Shevalar asarga o‘zgacha samimiy ruh baxsh etishi bilan birga asar voqealari qayerda aks etib turganini ham ko‘rsatib beradi. Shevalar orqali ifodalangan tushunchalarga kitobxonning diqqati beixtiyor oshadi. Ko‘rinadiki, badiiy asar yaratishda dialektizmlardan foydalanishning o‘z o‘rni bor. Ulardan mahorat bilan foydalanish esa asarning xalqchilligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O‘zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000
2. Mirziyoyev.Sh.M. Milliy o‘zligimiz va mustaqil davlatchiligimiz timsoli. “O‘zbekiston ovozi”, 2019.
3. Reshetov V., Shoabdurahmonov Sh., Oʻzbek dialektologiyasi. – T., 1962.
4. Sharafiddinov O., Adabiyot tildan boshlanadi // O‘zbekiston adabiyoti va san’ati, 1986.
5. Azatova R., Omon Matjon ijodi leksikasi misolida adabiy til va sheva munosabati // O‘zbek tili va adabiyoti, 2022.
Shuhrat Matkarimovning “GAPIRISHGA QO‘RQADIGAN ODAM” hikoyasida dialektolizmlar tahlili
Annotatsiya. Dialektizmning adabiy til, badiiy asar va lingvopoetikada tutgan o‘rni ushbu maqolada asosiy o‘rganish obyektiga olindi. Xorazm adabiy muhitidagi badiiy asarlar tilida qo‘llanilgan dialektizmlar tahlil qilindi. “GAPIRISHGA QO‘RQADIGAN ODAM” hikoyasi tilshunoslik nuqtayi nazaridan til fragmentlariga asoslanib o‘rganildi.
Kalit so‘zlar: dialektizm, lingvopoetika, fonetik lingvopoetika, leksik lingvopoetika.
Bugun Xorazm ahli Shuhrat Matkarimni nafaqat taniqli yozuvchi, o‘tkir jurnalist, balki mohir tarjimon, milliy va jahon adabiyoti, ko‘hna tariximiz, ulug‘ ajdodlarimiz hayoti va faoliyatining chuqur bilimdoni, sermahsul ijodkor va fidoyi inson sifatida yaxshi biladi va qadrlaydi. Xorazm adabiy muhitida Shuhrat Matkarim nomi va ijodining alohida o‘rni borligi, yaratgan asarlaringiz nafaqat vohada, balki butun mamlakatimizda adabiy jamoatchilikning e’tirofiga sazovor bo‘lib kelmoqda. Xususan, “Ustoz haqida so‘z”, “Kun shunday boshlanadi” deb nomlangan kitoblaringiz, shuningdek, rus yozuvchisi Vasiliy Shukshinning “Olis ufqlar ortida” nomli hikoyalar to‘plamidan qilgan tarjimalari ham Shuhrat Matkarimni milliy adabiyotimizning o‘z so‘zi va ovoziga ega bo‘lgan taniqli vakili, mumtoz adabiyotimiz an’analarini yanada sayqalantirayotgan iste’dod, mohir tarjimon sifatida namoyon etdi.
Dialektizmlar – adabiy tildagi dialektlarning o„ziga xos hududiy unsurlari sanaladi va tilshunoslikning barcha sohalari (fonetika, leksikologiya, morfologiya, sintaksis va boshqalar)ga taalluqlidir. Badiiy ijodda dialektizmlardan narsa, voqea va hodisaga mahalliy urg‘u berish maqsadida qo‘llaniladi, bundan tashqari personaj nutqini individuallashtirish uchun foydalaniladi. Ularni o‘rganishga hali hamon ehtiyoj mavjud. Bu borada Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning: “...o‘zbek tilining o‘ziga xos xususiyatlari, shevalari, tarixiy taraqqiyoti, uning istiqboli bilan bog‘liq ilmiy tadqiqotlar samarasini oshirish zarur”ligi haqidagi fikrlari e’tiborlidir.
Shuhrat Matkarimning barcha ijod namunalarida sheva elementlari yaqol ko‘zga tashalnib turadi. Bu maqolada yozuvchining “GAPIRISHGA QO‘RQADIGAN ODAM” hikoyasida qo‘llangan sheva unsurlarini tahlil qilib chiqdik.
Badiiy asarning xalqchilligini ta’minlashda xalq tilining turfa vositalari, xususan, sheva so‘zlari ham alohida o‘rin tutadi. Badiiy asar tilining tasviriyligi, ifodaliligi, qahramonlar nutqining individuallashganligi ko‘p jihatdan o‘rinli va me’yorida qo‘llangan sheva unsurlariga bog‘liq. “Badiiy adabiyot tilini boshqa lug‘aviy qatlamlar singari dialektizmlarsiz ham tasavvur qilib bo‘lmaydi. Dialektizmlar personaj nutqining individualligini ta’minlash jarayonida uslubiy bo‘yoqdorligi jihatidan boshqa nutq vositalaridan sezilarli darajada ajralib turadi” . (Umurqulov B. Badiiy adabiyotda so‘z, 1983.)
Xalqning jonli tili – shevalarni bilish, dialektal leksikadan boxabar bo‘lish yozuvchi va shoirlar asarlari satrlariga singdirilgan ma’noni chuqurroq anglashda, asarda tasvirlanayotgan voqea-hodisalar milliy koloritiga kirib borishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Chunki adib va yozuvchilar, avvalambor, ma’lum bir sheva vakili hisoblanishadi.
Yozuvchi o‘z qahramonlarini o‘zlari yashaydigan hudud va muhitdan ayirmagan holda, hayotdagidek ishonarli va jonli tasvirlash ehtiyojidan kelib chiqib shevaga xos so‘zlarni ishlatadi. Sheva so‘zlari mahalliy kolorit, hududiy mansublikni o‘zida aniq aks ettirish bilan birga badiiy nutqda muayyan estetik funksiyani bajaradi. Biroq dialektizmlarning estetik qimmat kasb etishi ularning badiiy nutqdagi me’yori, qanday ishlatilishi va ayni paytda qanday dialektizmlarning qo‘llanishi bilan bog‘liqdir.
Sheʼr asarda badiiy mukammal asar sifatida berilmaydi. Qahramon tilidan aytilgandek, u shoir emas, balki sheʼr yozadi, xolos! Yozuvchi bu ikki toifa kishilar farqini qahramon tilidan aytilgan jumla orqali juda aniq tushuntiradi: “Har bir mashina haydagan kishi shofyor bo`lavermaganidek, har bir she’r yozgan odam ham shoir bo`lavermaydi”. Asarda oʻquvchilarning sheʼr borasidagi eʼtiroziga qahramonimiz shunday javob beradi: “Bu... shunday, bir kelishda yozilgan she’r. Bundayi dim kamdan kam bo‘ladi... Tongda yomg‘irning shitiridan o‘yg‘onib ketdim. Avvaliga kimdir yig‘layotganday tuyuldi. Bir qiz yum-yum yig‘layotganday ko‘rindi. Keyin yig‘layotgan qizning shalobbo bo‘lgan ust-boshi, uzun – uzun sochlari keldi ko‘z oldimga. Keyin she’r qiyilib keldi. Bir keldi. Bir yozildi. Keyin uni o‘zgartirgim kelmadi. Bir marta qanday yozilgan bo‘lsa shunday qoldirdim. Shunday...”
Koʻrinib turganidek, hikoyada sheʼrlarning qoʻllanishi qahramonning hayotga va hayot hodisalariga munosabatini ochib berish bilan bir qatorda oʻquvchining hikoya qahramoniga boʻlgan munosabatiga ham bevosita taʼsir oʻtkazadi. Biz Ziyodni oddiy muallim emas, har bir hodisaga koʻngil koʻzi bilan boquvchi, hatto yomgʻirning yogʻishidan ulkan xayolot yasay oladigan ijodkorona nigoh egasi ekanini bilib olamiz. Uning xarakteridagi muloyimlik, halimlik esa fazilat, ulkan qalb egalariga xos boʻlgan xususiyat ekanini anglaymiz.
Yozuvchi yuqoridagi kabi qahramon xarakterini ochib berish uchun yomgʻir tasviridan foydalanganligini nazariy jihatdan quyidagicha izohlash mumkin: “Peyzaj tasviri qahramon xarakterini yorqinroq ifodalaydi, uning ichki dunyosi va kayfiyatini ochuvchi kompanent sifatida muhim oʻrin egallaydi. Prtretning qay yoʻsinda chizilishi qahramon fazilati va xususiyatlarini aniqlashga yordam beradi, xarakter mantiqini toʻldiradi”.
Umuman olganda, yozuvchi hikoyalarida qoʻllangan sheʼriy misralar muallif ochib berishni maqsad qilib qoʻygan gʻoya, xarakterni ifodalashga yaqindan yordam bergan .
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Toʻxta Boboyev. “Adabiyotshunoslik asoslari”. “Oʻzbekiston” nashriyoti, Toshkent, 2002.
2. Izzat Sulton. “Adabiyot nazariyasi” darslik, “Oʻqituvchi” nashriyoti. Toshkent, 1986.
3. Dilmurod Quronov. “Adabiyot nazariyasi asoslari”, “Akademnashr” Toshkent, 2018.
SHUHRAT MATKARIM HIKOYALARIDA SHEʼRIY MISRALARNING QOʻLLANILISHI
Mualliflar: f.f.n., dots. M.Pirnazarova
Z.Otaxonova
Hikoya janri oʻzining tabiatiga koʻra maʼlum voqeani aks ettiradigan kichik epik janrdir... Hodisalarni ixcham ifodalash xususiyati bilan bu janr jahon adabiyotida ham, oʻzbek adabiyotida ham birdek mashhur. Hikoya janri haqida adabiyot nazariyasi bilan bogʻliq adabiyotlarda ham bir qator qarashlar bayon qilinadi. “...Asarda qo‘yilgan muammolar ko‘lami janr xususiyatlarini belgilovchi unsur sifatida olinishi mumkin. Bu jihatdan katta epik shakl bo‘lmish roman dunyo-yu davrni bilish maqsadiga qaratilgan bo‘lsa, qissa markazida qahramon xarakteri, hikoyada esa konkret hayotiy voqea turadi. Ko‘ramizki, roman, qissa, hikoya janrlariga mansub asar qahramonlari asarda tutgan mavqeyi, ahamiyati, vazifasi jihatidan farqlanadi”. Bundan kelib chiqib aytish mumkinki, hikoyada tilga olingan mavzu konkret boʻlib, ana shu oʻrtaga tashlangan muammolardan uzoqlashmagan holda voqealar bayon qilinadi. Oʻzbek adabiyotida Abdulla Qahhor, Said Ahmad, Oʻtkir Hoshimov kabi bir qator adiblarimiz qalamiga mansub hikoyalar bugungi kunda ham sevib oʻqiladi. Zamonaviy adabiyotimizda ham, xususan, Xorazm adabiy muhitida ham hikoyanavislik bir qadar rivojlangan boʻlib, bugungi kunda Shuhrat Matkarim hikoyalari ham oʻquvchilar qalbidan joy olib kelmoqda. Ahamiyatli jihati shundaki, Shuhrat Matkarim hikoyalari sheva elementlarining yuqoriligi, milliy koloridning aks etishi bilan ajralib turadi.
Hikoyalarda muallif xohish-istagiga koʻra topishmoq, maqol, matallar qoʻllanishi, baʼzi oʻrinlarda sheʼrlardan foydalanilishi mumkin. Bu muallif oʻz oldiga qoʻygan maqsadi, ifodalamoqchi boʻlgan voqea-hodisasi yoki tasvirlanayotgan qahramon ruhiyati bilan bogʻliq holda amalga oshadi. “Badiiy ijod jarayonida iste’dod qanchalik hal qiluvchi rol oʻynasa, dunyoqarash ham shu qadar hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Iste’dodni ijod dengizida suzib yuruvchi qudratli kema deb faraz qilsak, dunyoqarash shu kemani aniq moʻljalga bexato olib boruvchi mayoq – kompasdir. Bepoyon dengiz uzra javlon uradigan kemani mayoqsiz tasavvur qilib boʻlmaganidek, badiiy ijod jarayonida iste’dodni dunyoqarashsiz yoxud dunyoqarashni iste’dodsiz tasavvur etib boʻlmaydi. Progressiv dunyoqarash va buyuk iste’dod – badiiy ijodning qoʻsh qanotidir. Yozuvchi dunyoqarashi ijodiy jarayonning barcha pogonalarida, adabiy asarning deyarli hamma unsurlarida chuqur iz qoldiradi”. Yozuvchi Shuhrat Matkarimning “Boljon” nomli kitobidan oʻrin olgan bir qator hikoyalarda ham sheʼriy misralardan qahramon ruhiyatini ifodalash, hikoyadagi voqealarni oydinlashtirish kabi bir qator maqsadlarda foydalangan. Sheʼrlar, asosan, qahramonlar tilidan beriladi. Yozuvchi har bir qahramoniga shoirlik isteʼdodini, sheʼr kayfiyatini yuqtiradi. Biz ham uning bir qator hikoyalarini ana shu jihatdan tahlilga tortdik.
Shuningdek, yozuvchining syujet qurilishi va obrazlar tizimini yaratishdagi badiiy mahoratiga diqqat qaratish alohida ahamiyatga ega. Chunki, syujetlilik asardagi estetik mohiyatning ilk shartidir. Syujet ichki tugallikka ega boʻlganida, ya’ni tasvirlanayotgan voqea-hodisalar kitobxon diqqatini oʻziga tortib, har bir timsol, detal, obrazlar tizimi tabiiy bir-biriga bogʻlanib, har bir unsur haqida chuqur mushohadaga tortsagina, oʻz zimmasiga yuklangan vazifani ado eta oladi. Yozuvchi yuqoridagi kabi qahramon xarakterini ochib berish uchun yomgʻir tasviridan foydalanganligini nazariy jihatdan quyidagicha izohlash mumkin: “Peyzaj tasviri qahramon xarakterini yorqinroq ifodalaydi, uning ichki dunyosi va kayfiyatini ochuvchi kompanent sifatida muhim oʻrin egallaydi. Portretning qay yoʻsinda chizilishi qahramon fazilati va xususiyatlarini aniqlashga yordam beradi, xarakter mantiqini toʻldiradi”.
Adib asarlari syujet va kompozitsiyasi oʻziga xos tarzda qurilgan boʻlib, ma’lum qoliplarga boʻysunmaydi. Shuningdek, Shuhrat Matkarim badiiy mahorat qirralarini yoritishda adibning obraz tanlash, sodda va samimiy xarakterlar tasviri, inson ruhiyatini tabiat manzarasi bilan uygʻunlashtira olish, hayotiy asosga qurilgan badiiy voqelik, badiiy asar tilidagi jozibadorlik, oʻynoqilik, badiiy tasvir vositalaridan oʻrinli foydalana bilish yozuvchi iqtidorini namoyon qiladigan jihatlardan biridir. Bu kabi holatlarni ijodkorning “Tug`ilgan kun”, “Sabrinaning ko`zlari”, “Ilk muhabbat”, “Yolg`on”, “Bozor” kabi hikoyalarda ko`rishimiz mumkin.
Hikoya matnida Shuhrat Matkarim oʻzbek milliy xarakterining xorazmcha koloritiga xos xalqona soʻzlar, xarakter qirralaridan unumli foydalangan. Jumladan, qahramonlar nutqidagi “Doyim tandormi?”, “– Sen ne yerdan bilasan buni?”, “U quvri Behzod bilan oʻynaydi”, “Dim yaxshi boʻpti”, “Mening duv-dolo boʻlib oʻtirganimni koʻrgan oqtiqlarning momosi koʻmakka keldi”, “kiyimlarimni almashtiryapsam oqtiqlarning enasining ovozi keldi”, “Poy, haqqinnan chiqibsan-ov”, “oqshom tugʻilgan oʻjagingni qara”, “rapidaday katta kaftlari”, “Er ham toʻngliydi”, “– Novvi, novvi diysan enasi?”, “– Ovrib qoldingmo enasi?” kabi jumlalar fikrimizning isbotidir.
Xulosa shuki, Shuhrat Matkarimning barcha hikoyalarida inson ruhiyati teran tahlil qilingan. Asarlarda Muhabbat, Halollik, Adolat, Vijdon va sof Imon kabi tushunchalar mahorat bilan yoritilgan. Yozuvchining hikoyalarini bugungi oʻzbek hikoyachiligidagi yangicha ijodiy izlanishlar deyish mumkin. Chunki ulardagi qahramonlar ruhiy tasviri ulkan yaxlit voqelikning parchalaridek taassurot qoldiradi.
– Boragʻoʻy, bolam boragʻoʻy. Toʻxtajonga, oqtiqlarga salom ayt. Kelining qoʻzilasa oqtiqlardan birini yubor. Pinsiyadan suyunchi puli qoʻyibman...” Yuqoridagi suhbatdan ko`rinadiki, bir qishloqda istiqomat qiluvchi odamlar doimo bir-birini qayg`urishadi, o`ylashadi. Momo Sa’dullalarning kelinini eson-omon yoʻrugʻ dunyoga chiqishini, hatto suyunchilab kelishlarini kutayotganini bildiradi. Bu holat esa bir insonsonning yana bir inson oilasiga xotirjamlik tilayotganidan darak beradi. Bozorda uchrashgan qishloqning boshqa odamlari suhbatlaridan ham koʻrinadiki, mehr-oqibat, oʻzbekning qoniga singib ketgan mustahkam iymon, lafz-halollik kabi xislatlar boʻy koʻrsatadiki, zukko kitobxon buni his qiladi. Qishloq odamlari birovni haqidan qoʻrqadigan iymonli insonlar, Bu xususiyatlarni koʻrsatish orqali muallif “gʻururi” baland oʻzbeklarining qiyofasini chizishga erishadi. Odamlar bir-biri bilan quchoqlashib hol so`raydigan, koʻproq diydor, ko`ngil ochish uchun keladigan bozorga bir kuni sovuq holat oralaydi. “bir koʻngilsiz voqea hammaning dilini ranjatdi. Kimdir xirik etib uyulgan qovun uyumi yoniga tarozu oʻrnatib qovunni oʻlchab sota boshladi. Bozordagilar bu odamni ham, qovuning ham qaerdan kelganini bilmasdilar. Hammaning yuragiga sovuq bir his oʻrladi. “Nima bu? Kim bu?” Bu gap Sapar momoning qulogʻiga yetib borganida kampir ogʻir soʻlish oldi:
– Endi bu bozordan ham barakat ketadi, – dedi u tez-tez yoshlanib turadigan kichik va xira koʻzlarini oppoq kuylagining uzun yengiga artar ekan nadomat bilan. – Bu yerlarga ham olib-sotarlar kelibdi. Ota-buvalarimiz hech qachon qovun-hormizni kilolab sotmagan...”
Haqiqat Sapar momoning azaldan koʻpning gʻamini yegani, beminnat oʻz yurti, xalqini sevishi uning nutqi orqali koʻrsatiladiki, muallif oʻz uslubiga xos milliy xarakterni yana bir bor yaqqol ochib beradi. Yozuvchi mana shunday milliy muhitdagi oʻzigagina xos milliy xarakterni Sapar momo, Sa’dulla va uning turmush oʻrtog`i timsolida tasvirlaydi. Ular orqali unutilib borayotgan qadriyatlarni, aslida qanday boʻlganini ko`rsatib berishga harakat qiladi
Yozuvchi Shuhrat Matkarimning “Boljon” nomli kitobidan oʻrin olgan bir qator hikoyalarda sheʼriy misralardan qahramon ruhiyatini ifodalash, hikoyadagi voqealarni oydinlashtirish kabi bir qator maqsadlarda foydalangan. Bu holat ham yozuvchi badiiy mahoratining bir ko`rinishi hisoblanadi. Sheʼrlar, asosan, qahramonlar tilidan beriladi. Yozuvchi har bir qahramoniga shoirlik isteʼdodini, sheʼr kayfiyatini yuqtiradi. Adibning “Koʻzoynak taqqan qiz” nomli hikoyasi qahramoni Norimboy yoshi oʻttizlardan oshgan boʻydoq sifatida tasvirlanadi. U muhabbatda xiyonatga uchragan va ishga shoʻngʻib ketgan inson sifatida tasvirlanar ekan, chet ellarda ishlab kelgan yigitni markazdan uzoqdagi ishxona, undagi besoʻnaqay koʻzoynak taqadigan chiroyi unchalik boʻlmagan bir qiz eʼtiborini tortmaydi. Hikoya voqealari oʻquvchiga tushunarli tarzda davom etadi. Dastlab hikoya qahramoni boʻlgan qiz Norimboy xayolida shunday tavsif etiladi: “...Uning hamma harakatlarida o`zining borligidan, jussasi kichikligidan, uzun burni qoshiqdek yuziga yarashmaganidan, ko`zoynagi kattaligidan va nihoyat ovozining nihoyatda yoqimliligidan qimtinish borday seziladi”. Bu hikoya davomida alohida voqea, sabablar vositasida izohlanmasa-da hikoya qahramoni boʻlgan yigitda qizga nisbatan iliqlik paydo boʻladi. Qizning hatti-harakatlari, qahramonlar nutqidan qizning ham yigitda koʻngli borligini bilishimiz mumkin. Hikoya oxirida qiz ishga kelmagach yigit uni yoqtirib qolganligini his qiladi. Qizga bagʻishlab sheʼr yozadi. Sheʼr “Yigʻloqi qizga” deb nomlanadi. Sheʼrning dastlabki bandlarida yigʻining foydasi yoʻqligi haqida gapiriladi. Sheʼrning soʻnggi ikki bandi bevosita koʻzoynakli qizga bagʻishlanadi. Ana shu sheʼr orqali yigit qizga nisbatan paydo boʻlgan tuygʻuni ochiq aytadi:
...Ne deyman, oshiqman, oshiq bandaman
Orzusi, oʻyiga kuchi yetmagan.
Qiynaydi, qiynaydi yigʻloqi bir qiz
Koʻnglimda koʻkargan gulni bilmagan.
Pirnazarova Manzura Matnazarovna 1977 yil 17 sentabrda Хоrazm vilоyati Urganch tumanida ziyoli оilasida tavallud tоpgan.1994-1999-yillarda UrDUning filоlоgiya fakultеtida tahsil оlgan. 2000-2001-yillarda O‘zbеk adabiyoti kafеdrasida stajyor-tadqiqоtchi, 2001-2004-yillarda UrDU aspiranturasini tugatgan. 2006 yilda “Hozirgi o`zbek romanlarida uslubiy izlanishlar” mavzusida nоmzоdlik ishini himоya qilgan. Bugungi kunda “O‘zbеk tili va adabiyoti” kafеdrasi dotsenti. “Omon Matjon ijodi badiiyatining rivojlanish xususiyatlari” mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasi ustida ish olib bormoqda. Rеspublika va xorij matbuоtida 100 dan ziyod ilmiy, publitsistik, оmmabоp maqоlalari, monografiya, risоla va uslubiy qo‘llanmalari nashr qilingan.
Читать полностью…
Komila YO’LDASHEVA,
Urganch davlat universiteti Filologiya fakulteti (o‘zbek tili)
yo‘nalishi talabasi
“YO’QOLGAN ODAM”DAN TOPGANLARIM
Annotatsiya: Mazkur maqolada xorazmlik yozuvchi va publitsist Shuhrat Matkarimovning “Yo‘qolgan odam” nomli hikoyasi tahlil qilinadi, asarning mavzu va g‘oyasi, yozuvchi mahorati masalalariga e’tibor qaratiladi.
Kalit so‘zlar: hikoya, o‘zlikni anglash, mavzu va g‘oya, yozuvchi mahorati, adabiy jarayon, obraz.
Xorazm adabiy muhitining ko‘zga ko‘ringan vakillaridan biri – yozuvchi, publitsist Shuhrat Matkarimdir. Adabiy jarayonda Shuhrat Matkarimning qator hikoyalari xususida iliq fikrlar aytiladi. Negaki, yozuvchi bugungi kunning muhim muammolarini, atrofimizdagi odamlarning dardu hasratlarini, ko‘ngil kechinmalarini qalamga oladi. Shuhrat Matkarim, atoqli shoir, adabiyot tadqiqotchisi, tarjimon Matnazar Abdulhakimni ko‘rish armonida bo‘lgan kitobxonlarga ularning nafaqat siymosini, balki qalb ruhini ham namoyon qilib bergan, kitobxonlarni esa bevosita ular bilan suhbatdosh qila olgan va o‘z shevasini ardoqlovchi ustoz ijodkordir.
Ma’kumki, hikoyachilik nasrning eng ilg‘or va tezkor janri
Ijodkor o‘zining “Yo‘qolgan odam” hikoyasida qandaydir yo‘qolgan insonni emas balki, o‘zligini yo‘qotgan odamni tasvirlaganiga guvoh bo‘lamiz. Adibning nafrati yo‘qolgan odamga nisbatan ochiqdan-ochiq, lekin yumshoq tarzda ifodalangan. Hikoya qisqagina bo‘lishiga qaramay katta bir ma’suliyatni yelkasiga ortgani yaqqol seziladi. Yozuvchi xuddi rus hikoyanavisi Anton Pavlovich Chexov yoxud Abdulla Qahhor singari qisqa jumlalar orqali ulkan mazmunni ochib beradi.
Yo‘qolgan odam, uning ismi bor: Qalandar. Bosh qahramon bilan u tez-tez suhbatlashadi. Hatto uning maqsadi ham bor – yozuvchi bo‘lmoqchi. Lekin u o‘zining yozmoqchi bo‘lganlarini ruschadami yoki o‘zbek tilidami qay birida yozishiga o‘zi ham hayron. Yo‘qolgan odam o‘z fikrlarini suhbatdoshiga yarim rus yarim o‘zbek tillarida bayon qiladi. “-Ну-у!”, “Правильно же ведь?”, “ -Да-а..”, “Та-ак что ещё?”, “Кто знает”, “Жили ничего” kabi jumlalar bu hikoyani o‘qiyotgan kitobxon uchun qanchalik erish tuyulmasin, biroq yo‘qolgan odamga ularni nutqida qo‘llash odatiy holat edi. Aynan adib ham yo‘qolgan odamga shuning uchun achinayotgandek.
Yozuvchi yo‘qolgan odamning millatini shu tarzda bayon qiladi “Millati – mayli, o‘zbek” buni o‘qigan kitobxon ko‘z oldida millati o‘zbek bo‘lgan-u biroq milliy ruhi o‘zbek bo‘lmagan, nainki milliy ruhi bo‘lmagan odam gavdalanadi. Endilikda yozuvchi bu fikridan ham qaytadi. “U gapirayotganida sehrlanadi odam. Ehtirosi sehrlaydi kishini. Faqat ehtirosning millati yo‘q. To‘xtang, biz bu odamni yo‘qolgan dedik-ku. Yo‘q odamning millati bo‘ladimi? Mana shu millatsiz odam qarshimda o‘tiribdi”. Yo‘qolgan odam qarshisida o‘tiribdi, biroq adib uni ko‘rmaydi. Uni ko‘rishga qanchalik intilmasin , uni ko‘ra olmaydi. Aslida esa o‘zi yo‘qolmagan-u milliy ruhini yo‘qotgan insonni ko‘rishni istamaydi.
“Bu odamni yomon ko‘rib bo‘lmaydi. Achinib ham tushunish kerakdir bularni, balki?” Yo‘qolgan odam o‘z nutqida ota-onasidan erta yetim qolgani, uni qishloqdagi bir o‘ris boboy tarbiyalaganini ta’kidlab o‘tadi. Balki, achinib ham tushunish kerakdir? Ammo ota-onasining nima sababdan yosh o‘lganini so‘rab-surishtirmagan va “…kim biladi, ular bosmachimidi yoki mullamidi, eshonmidi” deya beparvogina aytib qo‘ygan hissiz odamni achinib ham tushunish mumkin emas. Kitobxonda unga nisbatan g‘ayrilik mana shu nuqtada paydo bo‘ladi. Mayli o‘z tilini bilmas, biroq ota-onasining kimligi bilan qiziqmaslik bu haqiqiy yo‘qotilgan o‘zlik va shavqatsiz his edi.
Abdulaz1z, [23.04.2023 12:05]
Yana hikoyada har safar bosh qahramon oldiga yo‘qolgan odam kelarkan, uning orqasida qator-qator o‘ziga o‘xshagan yuzlab, minglab, millionlab odamlar o‘tirganini his qiladi, go‘yoki ularning ovozlari bosh qahramon qulog‘i ostida aks- sado berardi. 1987-yilda yozilgan bu hikoyada biz tilga ixtiyorsiz – elga e’tiborsiz insonlarni ko‘rayapmiz. Hikoyada yo‘qolgan odam-ku yarim o‘zga yarim o‘zbek tilida so‘zlaydi.
– Даа, сен мендан ақллироқ чиқдинг. Мен сени балиқни ғабур-ғубур ейди, деб ўйлабман. Масалан, мен, дим оч бўлиб кетсам балиқни хомлай ҳам ейвераман. Шунда сен ит бўлсанг буни ейвериши керак эмасми? Ааа, дўғри, дўғри, сен ит эмас Йўлбарссан-қу ахир! Ҳай, яхши, яхши. Емасанг бошқа нарса қараб кўрамиз...
Мақар энди тўрхалтасини ковлаштирди. Ундан шаппатдай нон чиқариб итга узатди.
– Ма, бор экан. Ол. Тупроққа туширмин е. Ерга тушса чанг бўлади. Ма.
Ит катталигидан уялгандай оғзинини хиёл очиб нонни олди. Итнинг бу қилиғи Мақарни завқлантирди.
– Сен оқсуяк экансан! Дўғри, Йўлбарс оқсуяк бўлади, – ит унга яна маъюс кўзларини тикди. – Айниқса Хоразм йўлбарси. Шундайми, Хоразм йўлбарси?
Ит икки олдинги оёқлари билан нонни ушлади. Бошини бир томонга сал қийшайтириб, эҳтиёткорлик билан ноннинг бир учидан “қирс” эттириб тишлади. Сўлаги тупроққа оқди. Ит оғзи-бурнини “шалоп- шалоп” ялади. Очликдан бўлса керак, итнинг тили ҳам қонсиз эди.
У нонни еб бўлди-да, ялинчоқ кўзларини тағин Мақарга тикди.
– Йўқ, – деди Мақар. – Бошқа нон йўқ. Қолмади. Тур, кетдик. Юриб биласанми? Уйда бераман. Овқат ҳам бераман. Кетлик эса.
Мақар анча уриниб қурма овини, улли ярим халта балиқни елкасига олди. “Қўпо нинг устидан буларни орқага отиш онгсотгина”, ўйлади у.
– Ҳоввоо, бу нарсалар ҳам кундан-кун оғирлашаётир, итга мурожаат қилди у. – Ё қаридикми? Анов бахши не деган эди? Ҳа, ҳовво, “Қаридимми, десам кўнглим қоладир”. Ёки Махтумқули не дейди. “Дард ёмони қариликдир ёронлар”. Ҳоввооо, қарилиқда қийин билан деган, жўра. Сен муни мендан кўра ҳам минг марта яхшироқ билсанг керак. Ина, бошингдан ўтиб турибди экан. Одам, ҳайвон ҳам, асли ёшлигида керак ҳаммага. Дўстга ҳам, душманга ҳам. Ҳоввоо. Юр. Лекин қарри ҳам одам, нон егиси, ўйнагиси, кулгуси келади. Шунинг учун ина, оёғимни зўрға судраб бўлса ҳам, менам тўрва халтамни кўтариб юрибман. Кампир борма, дейди кўлга. Лекин беминнат нон еяжакман. Кимнинг қўлига қараб ўтирасан. Минг боланг бўлса-да, боладан бир тийин ҳам сўраб бўлмас экан. Қизиқ, а? Ота бериш , бола олиш учун яратилган экан. Аксинча эмас. Кейин уйда ўтириб не иш этаман? Ит қирқаманми? Шундий десам, кампир, ўтиринг, пенсиянгиз етиб ортади, дейди. Айй, пенсия дегани не? Унинг ҳам эгалари бор. Оқтиқлар. Тавба, болалар ҳам таъмиргир шуннан. Беринг, сизники таварик, дейдилар. Ай, ўлмагай булар. Болаларники шу экан: бер, бер, бер. Кампир бечора бўлса мени қайғуради, биламан. Балиқдан келадиган беш-олти тангангизни садағаси кетай, ўтмай қолган кунимиз борми, ана, пенсия бериб турибди, хукуматга раҳмат, бу пулларни гўрга орқалаб кетамизми, дейди. Туври, авваллари кўлга кайф учун чиқар эдим. Ёш эдим. Ҳеч нарса билинмас эди. Лекин энди куни билан кўлда алавлаб юриш оғирлиқ қилаётир. Лекин...
Лекин Мақар итга кейинги вақтда келини билан кампирининг ғид-ғидларидан қочиб кўлга келаётганини айтмади. Не дейди? Келиним ёмон, қора пес, энаси билан тил топишолмаётир, дейдими? Айтмайди. Бўлмаса келин жўрасининг қизи. Энг яқин жўрасининг. Жўрасига ҳам раҳмат, совчиликка борганларида, махсим, сенга бўлмайди бу қиз, чарсроқ, тик сўзди, деб тўғрисини айтган. Тили опасиникидай, деган. Айтган очиғини. Лекин ўғли, шундан бошқани олсам ўламан, деб туриб олганидан кейин не иш этсин. Олиб берди-да. Бир ҳафта ўтмай келин отасининг гапини исботлади. Қайнонасини юмма талади.
– Шуу, шаҳарда бир яхши одат бор, –Мақар хаёлидаги гапини товуш чиқариб айтди. – Келин билан қайнона гаплашмайди. Қайнотани-қу айтмаса ҳам бўлади. Келин билан қайнона гаплашмаганидан кейин жанжал ҳам чиқмайди. Қайнона келинни минг тегирмонга солса ҳам, у миқ этмай тураверади. Бошини эгиб. Тўманга қараб. Қайнона, қайнотанинг ёнида овоз чиқариш мумкин эмас-да унга. Шунинг учун тураверади оғзига қатиқ уютгандай. Ичи ёниб, портлаб кетса ҳам чурқ этмайди. Мумкин эмас. Ана зўр! Жанжал йўқ.
“Эээ”, деди кейин Мақар итга юзланиб. “Ҳамма гап болада, дейсанми? У гапинг ҳам тўғри. Агар бола маҳкам бўлса келинни тирп эттирмийди. Биззи болалар бўш. Ҳаммаси хотинининг оғзига қараган. Хотинларининг чизғон чиззиғидан чиқмийди. Ҳаммаси бир текис шундай-ай! Ўзинг не, дейсанми?”
https://www.facebook.com/100013188093993/videos/5596076197176401/?mibextid=NzXCef
Читать полностью…
Qodirova Mashhura Ma’murbekovna. Urganch shahrida tug‘ilgan. Urganch davlat universiteti Filologiya fakulteti talabasi. Hozirda ilmiy rahbari hamrohligida Shuhrat Matkarimov ijodini til fragmentlariga asoslanib tadqiq qilmoqda.
Читать полностью…
#Эълон!
Хоразмлик барча ижодкор ва адабиёт ихлосмандлари диққатига!
2023 йил, 8-май куни соат 15.00да Урганч шаҳридаги Маҳмуд Замахшарий номидаги вилоят ахборот – кутубхона марказида таниқли шоир ва ёшлар мураббийси, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган журналист, Ўзбекистон Миллий Ахборот агентлиги Бош директори Абдусаид Кўчимов билан ижодий учрашув бўлиб ўтади.
Тадбир жонли мулоқот шаклида ташкил этилади.
Бугунги кун адабиёти, ижтимоий ҳаёти ва маданияти билан қизиқувчиларни учрашувга таклиф қиламиз.
Ўзбек журналистикаси ва адабиётининг йирик вакили билан бўладиган мароқли мулоқотни ўтказиб юборманг.
/channel/Yoz_uyushmasi_Xorazm_viloyati
“Ota” hikoyasida bugungi kunimiz uchun eng dolzarb masalalardan biri qalamga olinadi. O‘zidan dindor va taqvoli inson yasab olgan, ichgan inson bilan hamsuhbat bo‘lish nojoiz ekanligini bilgan farzandlarning, qay holatda, qay maqomda turishidan qat’iy nazar ota Ota ekanligini, Alloh rizosi ota rizosi bilan kelishini bilmasligi achinarli. Hikoyadagi ota fojiasi, ayniqsa, do‘konda qayta-qayta “Farzandlarim meni hurmat qiladi” degan so‘zlari bilan sotuvchini, sotuvchidan avval o‘zini aldashga urinishlari nihoyatda ta’sirli. Qisqagina shu hikoyani o‘qish jarayonida qalbingiz bir necha bor silkinib, to'kilib ketganday bo‘ladi.
Читать полностью…
“Yo‘riqsiz tushlar” dagi mushuklar obrazi, bizningcha, qahramon qalbini kemirayotgan alam, iztirob, g’ashlikning ramzidir. Qahramonimiz ham ko'pchilik kabi yoshligida olam-olam orzularga cho‘mib, turmush tashvishlari-yu alg’ov-dalg’ov yillar orasida ularni yo‘qotib qo‘ygan, ko‘nglining qay burchida saqlanib qolgan istaklari ovozini bosib yashashga mahkum, ular har zamon bosh ko‘targanida yuraklari boshqacha orziqib ketadigan va oxir-oqibat ko‘nglida bir g’ashlik paydo bo‘ladigan inson. Demak, yozuvchi hammaga tanish tabiiy holat va hissiyotni hech kim yozmagan shaklda ifodalay olgan.
Parvoz motiviga kelsak, u asarning bosh g’oyasini ifodalayotgani uchun ham hikoyaning boshlanishida beriladi va obraz ruhiy holati haqida, muallif aytmoqchi bo‘lgan asosiy gap haqida yetarlicha tasavvur beradi: “Do‘stim odamning havasi kelar darajada xayolparast kishi edi. Doim ulkan orzular, tengsiz armonlar qurshovida yashardi. Hayotning kundalik ikir-chikirlari to‘pig’iga ham kelmasdi. Uning qitiq patiga tegmaydigan mayda-chuydalar esa men uchun yechimi yo‘q muammo bo‘lib tuyular va gazlangan suv ichidagi havo pufakchalari kabi arzimas bu muammolar birika- birika hadsiz to‘fonga aylanardi” . Bu o‘rinda turmush ikir-chikirlarining inson ruhiyatida qoldiradigan aksi o‘ziga xos ifoda bilan berilgan. Aslidayam umrimizni yeb bitirayotgan ko‘p muammolar gazlangan suv ichidagi havo pufakchalari kabi arzimas va qiymatsiz ekanligini kech anglaymiz. “O‘zingni osmonda sanama, inson, Seni yengadigan mayda tashvishdir”, deb yozgan edi O‘zbekiston xalq shoiri A.Oripov.
Hikoyani o‘qir ekanman, Do‘st obrazi aslida bormidi, real obrazmidi yoki u qahramon xayolidagi “men”mi degan savol tug’ildi. Bizningcha, bejizga bu obrazga ism berilmasdan faqat “Do‘st” deb nomlanmagan. Har holda, Bu Do‘st qahramonimiz istagan, ammo asrab qololmagan O‘zlikning, hayotning qay bir talato‘plarida yo‘qotib qo‘ygan “men”ining ifodachisi edi. Do‘st uchadi, ucha oladi, xohlagan paytida, xohlagan holatida parvoz qila oladi. Undagi ana shu erk, zavq bizning qahramonga yetishmaydi. Qahramonimiz o‘ngi tugul tushida ham ucholmaydi. Tushida uchish orzusi bilan uyquga ketadi-yu, parvoz o‘rniga o‘zi o‘zini bog’lab qo‘ygan muammo-yu tashvishlar “surbet, badfe’l, yoqimsiz” mushuklar qiyofasida kelib unga tashlana boshlaydi.
Yaxshi asardan faqat bitta xulosa yoki talqin yuzaga kelmaydi. Har bir o‘quvchi bu asardagi ramziy obrazlarni o‘z dunyoqarashi va tabiatidan kelib chiqib turlicha talqin qilishi mumkin. “Har qanday ilmiy tahlil faqat shaxsiy fikr ifodasi bo‘lib, u hech qachon mutlaq haqiqatlik da’vosini qilishi mumkin emasligi ni inobatga olsak, “Yo‘riqsiz tushlar”dagi malak, mushuk, dev, tovushqon, jo‘ja, cho‘chqa kabi ramziy obrazlarning har birini har xil ma’noda tushunish va talqin qilish mumkin. Hikoya shunisi bilan ham qimmatlidir. “Yo‘riqsiz tushlar” da kitobxon e’tiborini tortadigan, yuragini achishtiradigan eng ta’sirli o'rinlardan biri Gulchehra va Karim bilan bog’liq tasvirlardir. Borishga, ko‘rishga, suhbatlashishga yuragi betlamayotgan, ko‘ksida qandaydir og’riq uyg’otayotgan bu alamli qismat egalari oldida qahramonimiz qalbidan kechayotgan iztirob juda tabiiy. Hayotda shunday insonlarni uchratsak, qo‘limizdan hech narsa kelmasligini bila turib, yordam bergimiz kelaveradi, ularning mislsiz azob-uqubatini ich-ichimizdan his qilgan sayin o‘zimizni aybdor his qilaveramiz. Xuddi ularga tegishli baxt-u shodlikning, salomatlikning bir qismini egallab olganmiz-u ular oldida qarzdor bo‘lib qolganmiz, ana shu qarz endi vijdonimizni qiynayotganday. Qahramon do‘sti Karimni ko‘rishga boradi, ammo oldiga kirmaydi, kirolmaydi… O‘zining ayanchli
Laylo Hayitova - Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o'zbek tili va adabiyoti universiteti tayanch doktoranti. 1991-yilda Urganch tumanida tug'ilgan. 2010-2014-yillarda O'zbekiston Milliy universiteti Filologiya fakultetida o'qigan. 2015-2017 yillarda ToshDO'TAU Filologiya fakulteti magistratura bosqichida tahsil olgan. Konferensiya to'plamlarida, jurnallarda o'nlab ilmiy maqola va tezislari nashr etilgan. Ayni paytda filologiya fanlari doktori, professor Bahodir Karim rahbarligida ilmiy tadqiqot olib borayotir.
Читать полностью…
Yozuvchi va shoirlar o‘z his-tuyg‘ularini ifodalashda, o‘z qahramonlari yashagan muhit hamda ular nutqining o‘ziga xosligini ko‘rsatib berishda shevaga xos so‘zlar, ya’ni dialektizmlardan foydalanishini Xorazm adabiy muhitining yetuk vakili Shuhrat Matkarimning “GAPIRISHGA QO‘RQADIGAN ODAM” misolida ko‘rishimiz mumkin.
Badiiy adabiyot tili xalq (millat) tili boyliklarining qayta ishlangan ko‘rinishidir. Shu jarayonda badiiy so‘z ustalarining voqea yoki qahramon sarguzashtlarini bayon qilish jarayonida muayyan shevaga murojaat qilishlari e’tirof yetib kelinadi. Adabiyotda mahalliy kolorit degan tushuncha bor. Bu esa adiblarga mahalliy kechinmalarni ifodalashda shevaga xos unsurlardan keng foydalanishga imkoniyat yaratadi. Badiiy adabiyotda adiblar dialektizmlardan ikki o‘rinda foydalanadi, ya’ni:
1) dialogik nutqda qahramonning muayyan sheva vakili ekanligini ko‘rsatish, mahalliy koloritni berish maqsadida;
2) adabiy tilda sinonimi bo‘lmagan so‘zlarni majburan qo‘llaydi
Dialektal so‘zlarni badiiy adabiyotda qo‘llashda yozuvchilar turli usullardan foydalanadilar. Ayrim mualliflar shevaga oid so‘zlarni izohsiz ishlatgan bo‘lishsa, ayrimlari sahifa tagida uning ma’nosini ham keltirib boradilar Xususan, Shuhrat Matkarimov ham poetik fikrini ifodalashda badiiy tasvir vositalari va dialektizmlarga murojaat qiladi. U GAPIRISHGA QO‘RQADIGAN ODAM” hikoyasida shevaga oid so‘zlarni mahorat bilan qo‘llagan. Quyida biz qissadagi dialektizmlarni tahlil qilishga jazm qildik.
— Ne balo bu bolang gungmi? –Halfa kampir Poshsho momoning oldida o‘tirgan nevarasi, uch-to‘rt yoshlaridagi Darveshboyni hassasi bilan turtdi.
Yuqoridagi parchada “Ne balo” dialektalizmi “na balo” tarzida ham uchraydi, na muncha so‘zi o‘rnida tinglovchining diqqatini o‘ziga jalb qilish maqsadida qo‘llangan.
— Bor, — dedi Poshsho momo. Oqtig‘ining boshidan mehr bilan o‘pib qo‘ydi. – Dim aqlli bu. Buvasi bilan gaplashadi. Boshqa bilan gaplashmaydi. Ne men bilan, ne ota – onasi bilan. Kuni bo‘yi miq etmaydi. Bir narsa bersang yeydi. Bermasang o‘taradi qo‘yadi o‘ynab.
Bu parchada “Oqtig‘”so‘zi shevaga xos leksema bo‘lib, Xorazm shevasida nevara ma’nosida qadimdan ishlatiladi. Dim leksemasi adabiy tilning juda so‘zi o‘rnida Xorzm dialektida juda keng ishlatiladi. Yuqoridagi “Ne men bilan, ne ota – onasi bilan.” gapidagi “ne-ne” so‘zlari inkor bog‘lovchisi na o‘rnida qo‘llanib hikoyada ajoyib muhit hisini yaratgan.
— Ensiklopedist Beruniyning yozishicha, qadimda Navro‘zni Xorazmda Navsarji deganlar. Bu eski xorazmiy tilida aynan “yangi yil kuni” degan ma’noni bildiradi…
Qiltiriq Darveshdan bunaqa gap kutmagan edi.
— Novvi ji?
Yuqoridagi parchada “novvi” dialektalizmi ishalrilgan adabiy tildagi nima? so‘roq olmoshining Xorazm shevasining o‘g‘uz lahjasidagi fa’ol varianti. Ijodkor asarlaridagi o‘z g‘oyalarini kitobxon ongiga to‘la singdirishda va unga estetik zavq in’om etishda tilimiz xazinasida mavjud bo‘lgan barcha leksik va grammatik vositalardan har tomonlama san’atkorona foydalangan.
— Ishton biti ekan-ku bu?! – fig‘oni falakka chiqdi qiltiriqning. – Har gapga yopishib yotibdi.
“Ishton biti” iborasi Xorazm dialektida mijg‘ov so‘zi o‘rnida istemolda bo‘lgan iboralardan biri. Parchada sheva variantini qo‘llanilishi ma’noni kuchaytirishga xizmat qilgan.
Iskandarov Siroj Azamat o‘g‘li 1999-yil 19-iyul Xorazm viloyati Urganch tumanida tug‘ilgan. Hozirda Urganch davlat universitetining Filologiya fakulteti 3-bosqichida tahsil oladi.
Читать полностью…
Adibning “Koʻzoynak taqqan qiz” nomli hikoyasi qahramoni Norimboy yoshi oʻttizlardan oshgan boʻydoq sifatida tasvirlanadi. U muhabbatda xiyonatga uchragan ishga shoʻngʻib ketgan inson sifatida tasvirlanar ekan, markazcha, chet ellarda ishlab kelgan yigitni markazdan uzoqdagi ishxona, undagi besoʻnaqay koʻzoynak taqadigan chiroyi unchalik boʻlmagan bir qiz eʼtiborini tortmaydi. Hikoya voqealari oʻquvchiga tushunarli tarzda davom etadi. Dastlab hikoya qahramoni boʻlgan qiz Norimboy xayolida shunday tavsif etiladi: “...Uning hamma harakatlarida o`zining borligidan, jussasi kichikligidan, uzun burni qoshiqdek yuziga yarashmaganidan, ko`zoynagi kattaligidan va nihoyat ovozining nihoyatda yoqimliligidan qimtinish borday seziladi”. Bu hikoya davomida alohida voqea, sabablar vositasida izohlanmasa-da hikoya qahramoni boʻlgan yigitda qizga nisbatan iliqlik paydo boʻladi. Qizning hatti-harakatlari, qahramonlar nutqidan qizning ham yigitda koʻngli borligini bilishimiz mumkin. Hikoya oxirida qiz ishga kelmagach yigit uni yoqtirib qolganligini his qiladi. Qizga bagʻishlab sheʼr yozadi. Sheʼr “Yigʻloqi qizga” deb nomlanadi. Sheʼrning dastlabki bandlarida yigʻining fiydasi yoʻqligi haqida gapiriladi. Sheʼrning soʻnggi ikki bandi bevosita koʻzoynakli qizga bagʻishlanadi. Ana shu sheʼr orqali yigit qizga nisbatan paydo boʻlgan tuygʻuni ochiq aytadi:
...Ne deyman, oshiqman, oshiq bandaman
Orzusi, oʻyiga kuchi yetmagan.
Qiynaydi, qiynaydi yigʻloqi bir qiz
Koʻnglimda koʻkargan gulni bilmagan.
Qahramon oshiqligini tan oladi. Oʻzini bosiq, befarq tutishga urinmasin, muhabbat qaytadan uning dilini egallagani, oshiqlik maqomiga koʻtarilganini his etadi. Hisoya quyidagicha yakunlanadi: “So‘nggi satrlarni yozar ekan Norimboy jilmayib qo‘ydi. Ammo bu she’rni hali ko`zoynakli qizga o‘qib beradimi, yo‘qmi aniq bilmaydi”. Shu oʻrinda bir muhim jihatgaahamiyat berish oʻrinli. Yigit sheʼrning soʻnggi misralarini yozar ekan, jilmayib qoʻyadi. Yaʼni oʻzining oshiq ekanini ana shu sheʼr isbotlaydi. Ilk bora iqror boʻladi. Shu sababdan ham sheʼrni hali qizga koʻrsatish yoki koʻrsatmasligini hal qila olmaydi. Demak, ayta olamizki, ushbu hikoyada sheʼriy misralarning oʻrni qahramonga oʻz ichki kechinmalarini tanitish, hissiyotlarini oydinlashtirish, iqror boʻlish kabilardan iborat.
Yozuvchi bosh qahramon sifatida quvnoq, hayotga oʻzgacha koʻz bilar qarovchi, energiyaga toʻla emas, hayotga bosiqlik bilan qarovchi, ichki bir dardga, oʻylovlarga ega insonlarni tanlaydi. Obrazlar haqida Izzat Sulton oʻzining “Adabiyot nazariyasi” kitobida quyidagicha fikr bildiradi: “Badiiy asarda ozmi-koʻpmi tafsilot bilan tasvir etilgan personaj obrazpersonaj obraz hoki xarakter deb ataladi. Xarakter (obraz insonning tipiklashtirilgan, individuallashtirilgan tasviridir. Xarakter maʼlum davrga, muhitga kasbga, yoshga, jinsga mansub kishiga xos xususiyatlarni yorqinlik bilan ifoda etadi. Xarakterda yozuvchining kishilarga va hayotga munosabati, hayotiy hodisalarga bergan estetik bahosi yaqqol koʻrinadi”. Yozuvchi ham oʻz obrazlarini ana shu tamoyil asosida tanlaydi, nazarimizda.
Yozuvchining “Ziyod Muallim” nomli hikoyasi qahramonlari ham ana shunday xarakterga ega shaxslar. Yuqorida tilga olingan hikoyadagi kabi bu hikoya qahramoni boʻlgan Ziyod ham muhabbatiga erisha olmagan. Hikoya qahramoni yuvosh, beozor adabiyot muallimi sifatida tasvirlanadi. Oʻquvchilari iltimosiga koʻra oʻqib berilgan sheʼrda qahramonning koʻngil kishisi ekani oydinlashib, oʻquvchida Ziyodga nisbatan qarash, munosabat bir pogʻona koʻtariladi. Sheʼr yomgʻir haqida. Yomgʻir yigitga oʻzi erisha olmagan muhabbatini eslatib, sochlari yoyilgan va namiqqan qizni koʻz oldida jonlantiradi:
Derazamga boshlaring qo`yib
Oh chekasan bir xunu giryon.
Shalobbadir uzun sochlaring
Yuragimni o`rtaydi chunon.
Sheʼr quyidagicha yakunlanadi:
Poygakkacha kelibsan yomg`ir
Iymanasan uyga kirmaysan.
Ezgin, ezgin yig`laysan faqat
Aytgin jonim nedan yig`laysan?
Otaxonova Zubayda Muzaffar qizi 2003-yil 24-may Shovot tumanida tug‘ilgan. Hozirda Urganch davlat universitetining Filologiya fakulteti 3-bosqichida tahsil oladi.
Читать полностью…
Qahramon oshiqligini tan oladi. Oʻzini bosiq, befarq tutishga urinmasin, muhabbat qaytadan uning dilini egallagani, oshiqlik maqomiga koʻtarilganini his etadi. Hikoya quyidagicha yakunlanadi: “So`nggi satrlarni yozar ekan Norimboy jilmayib qo`ydi. Ammo bu she’rni hali ko`zoynakli qizga o`qib beradimi, yo`qmi aniq bilmaydi”. Shu oʻrinda bir muhim jihatga ahamiyat berish oʻrinli. Yigit sheʼrning soʻnghi misralarini yozar ekan, jilmayib qoʻyadi. Yaʼni oʻzining oshiq ekanini ana shu sheʼr isbotlaydi. Ilk bora iqror boʻladi. Shu sababdan ham sheʼrni hali qizga koʻrsatish yoki koʻrsatmasligini hal qila olmaydi. Demak, ayta olamizki, ushbu hikoyada sheʼriy misralarning oʻrni qahramonga oʻz ichki kechinmalarini tanitish, hissiyotlarini oydinlashtirish, iqror boʻlish kabilardan iborat. Asarda xarakter boʻlmasa, uning oʻrnini quruq nasihat uzundan-uzoq bayon, zerikarli ta’rif-tavsiflar, ta’sir kuchidan mahrum safsatabozlik egallaydi. Ayni choqda, xarakter yaratish masalasi badiiy adabiyotning eng murakkab va eng jumboqli vazifasidir”2.
Yozuvchining “Ziyod muallim” nomli hikoyasida ham qahramon tilidan berilgan sheʼrni koʻrishimiz mumkin. Yuqoridagi hikoyadagi kabi bu hikoya qahramoni boʻlgan Ziyod muhabbatiga erisha olmagan. Hikoya qahramoni yuvosh, beozor adabiyot muallimi sifatida tasvirlanadi. Oʻquvchilari iltimosiga koʻra oʻqib berilgan sheʼrda qahramonning koʻngil kishisi ekani oydinlashib, oʻquvchida Ziyodga nisbatan qarash, munosabat bir pogʻona koʻtariladi. Sheʼr yomgʻir haqida. Yomgʻir yigitga oʻzi erisha olmagan muhabbatini eslatib, sochlari yoyilgan va namiqqan qizni koʻz oldida jonlantiradi:
Derazamga boshlaring qo`yib
Oh chekasan bir xunu giryon.
Shalobbadir uzun sochlaring
Yuragimni o`rtaydi chunon.
Sheʼr quyidagicha yakunlanadi:
Poygakkacha kelibsan yomg`ir
Iymanasan uyga kirmaysan.
Ezgin, ezgin yig`laysan faqat
Aytgin jonim nedan yig`laysan?
Sheʼr asarda badiiy mukammal asar sifatida berilmaydi. Qahramon tilidan aytilgandek, u shoir emas, balki sheʼr yozadi, xolos! Yozuvchi bu ikki toifa kishilar farqini qahramon tilidan aytilgan jumla orqali juda aniq tushuntiradi: “Har bir mashina haydagan kishi shafyor bo`lavermaganidek, har bir she’r yozgan odam ham shoir bo`lavermaydi”. Asarda oʻquvchilarning sheʼr borasidagi eʼtiroziga qahramonimiz shunday javob beradi: “Bu... shunday, bir kelishda yozilgan she’r. Bundayi dim kamdan kam bo`ladi... Tongda yomg`irning shitiridan uyg`onib ketdim. Avvaliga kimdir yig`layotganday tuyuldi. Bir qiz yum-yum yig`layotganday ko`rindi. Keyin yig`layotgan qizning shalobbo bo`lgan ust-boshi, uzun – uzun sochlari keldi ko`z oldimga. Keyin she’r qiyilib keldi. Bir keldi. Bir yozildi. Keyin uni o`zgartirgim kelmadi. Bir marta qanday yozilgan bo`lsa shunday qoldirdim. Shunday...”
Koʻrinib turganidek, hikoyada sheʼrlarning qoʻllanishi qahramonning hayotga va hayot hodisalariga munosabatini ochib berish bilan bir qatorda oʻquvchining hikoya qahramoniga boʻlgan munosabatiga ham bevosita taʼsir oʻtkazadi. Biz Ziyodni oddiy muallim emas, har bir hodisaga koʻngil koʻzi bilan boquvchi, hatto yomgʻirning yogʻishidan ulkan xayolot yasay oladigan ijodkorona nigoh egasi ekanini bilib olamiz. Uning xarakteridagi muloyimlik, halimlik esa fazilat, ulkan qalb egalariga xos boʻlgan xususiyat ekanini anglaymiz. Umuman olganda, yozuvchi hikoyalarida qoʻllangan sheʼriy misralar muallif ochib berishni maqsad qilib qoʻygan gʻoya, xarakterni ifodalashga yaqindan yordam bergan. Ijodkor “Ziyod muallim” hikoyasida qahramon timsolida aynan bugungi kun uchun, bugungi zamondoshlarmiz uchun tanqis boʻlgan juda koʻpgina fe’l-atvor, milliy bag`rikenglik fazilatlarini nihoyatda mahorat bilan singdiradi. Yana shuni ta’kidlash joiz, Shuhrat Matkarim xorazmlik katta va iste’dodli nosirlar an’anasini davom ettirgan holda oʻz prozasida xorazm milliy koloritini, Xorazm milliy xarakterini nihoyatda yorqin va qadamba-qadam aks ettirayotgan yozuvchilarimizdan hisoblanadi.
Shuhrat Matkarim hikoyalari xususida
Manzura Pirnazarova f.f.n., dotsent
Zubayda Otaxonova talaba
Oʻzbek hikoyanavisligi XX asrning 90-yillariga kelib ijodiy yangilanish bosqichiga qadam qoʻydi, shakl va mazmunda rang-baranglik kasb etdi. Istiqlol davri nasri shu davrgacha xukmron boʻlgan yagona mafkuradan xoli boʻldi, bu esa nasr imkoniyatlarini yanada kengaytirdi. Milliy nasrimiz inson koʻngil kechinmalarini, ruhiy ehtiyojini ifodalash yoʻlidan bordi. Bu davr hikoyachiligining gʻoyaviy-badiiy mundarijasi kengaydi, mazmunan boyidi, ijodkorlarning faolligi kuchaydi, asarlarda tipik obrazlarni emas, balki alohida shaxs tuygʻularini, inson botiniy olamini tasvirlash, oʻzlikni anglash, barkamollik kabi tamoyillar ifodasiga kuchli e’tibor qaratildi. Mustaqillik bois ijodiy erkinlikka keng yoʻl ochilgani tufayli yozuvchilarimiz noan’anaviy koʻrinishdagi, oʻziga xos milliy xarakterdagi, yangicha tipdagi qahramonlarni, oʻzgacha ifoda usullarini adabiyotga olib kirdilar.
Hikoya janri oʻzining tabiatiga koʻra maʼlum voqeani aks ettiradigan kichik epik janrdir. Zamonaviy adabiyotimizda ham, xususan, Xorazm adabiy muhitida ham hikoyanavislik bir qadar rivojlangan. Bugungi kunda Shuhrat Matkarim hikoya janrda faol ijod qilib kelmoqda. Yozuvchi hikoyalari kitobxonlar qalbini zabt etib ulgurgan. Shuni ta’kidlash o`rinliki, Shuhrat Matkarim hikoyalarida sheva elementlarining yuqoriligi, milliy koloritning yorqin aks etishi bilan ham ajralib turadi. Ma’lumki, hikoya janrida ham muallif xohish-istagiga koʻra topishmoq, maqol, matallar qoʻllanishi, baʼzi oʻrinlarda sheʼrlardan foydalanilishi mumkin. Bu muallif oʻz oldiga qoʻygan maqsadi, ifodalamoqchi boʻlgan voqea-hodisasi yoki tasvirlanayotgan qahramon ruhiyati bilan bogʻliq holda amalga oshadi.
Shuhrat Matkarimning “Bozor” hikoyasida milliy urf-odatlarning jamiyat hayotidagi oʻrni xususida qiziqarli va ta’sirli mavzu koʻtarilganki, bu kitobxonni befarq qoldirmaydi. Hikoyada Sa’dulla va Sapar momo haftada bir marta bo`ladigan Qtoy bozorida uchrashib qolishlari, o`zaro suhbatlari, hol-ahvol so`rashishlarida xalqimizga xos bo`lgan samimiyat chiroyli tasvirlanadi.
“ – Assalomu alaykuuum, Sapar xola! – deydi kungura pechday gavdasini iloji boricha egib Sa’dulla polvon oldiga toʻrt-besh kilocha guruch, ikki kilodan sal ortiq qoq oʻrik, oʻn –oʻn besh tovuq yumurta yozib oʻtirgan kampirga kapchaday ikki kaftini choʻzar ekan. – Nichiksiz? Jonlimisiz?” – Kimsaaan? –momo qoʻllarni xira koʻzlariga soyabon qilib boshini koʻtaradi. Uning oriq, mushtday gavdasi faqat teri va suyakdan iborat boʻlib qolgan. Kamirning boshidagi qavat-qavat oʻralgan oppoq katta lachagi boʻyniga ogʻirlik qilayotganday iyagi momoning ikki tizzasiga tegib turadi. – Sa’dullamisan?
– Hovva, menman xola, Sa’dullaman!
– Omon – sovmisizlar? Toʻxtajon farogʻat oʻtiribmi?
– Havvo, yaxshi!
– Kelin qoʻzilamadimi?
– Qoʻzilasa suyunchiliymiz-gʻoʻ! Oʻtiribdi hali.
– Haa, ikki jonini bir bersin ishqilib.
– Aytganingiz kelsin! Doyim tandormi?
– Xudoga shukur, chaqqon.
– Asa, salom ayting. Menam borin. Bol bilan karchika olib kelgan edim.
Biroq bugun to‘laqonli o‘zga tilda gapirayotgan butkul yo‘qolib bo‘lgan insonlar ham uchraydi. Adibning esa mana shu holatga joni achiydi. Qisqagina hikoya orqali butun bir jamiyatdagi yo‘qlikdan paydo bo‘lgan illatni ochib beradi. Hikoya qanchalik sodda bo‘lmasin, kitobxonda shunchalik murakkab tuyg‘u paydo qiladi. Yozuvchi bo‘lishdek maqsadi bor-u lekin unga nisbatan intilishi, harakati yo‘q bo‘lgan yo‘qolgan odamda bu maqsadiga to‘sqinlik qilayotgan muomma qaysi tilda yozishni bilmasligi edi. Mantiqan qaraganda u maqsadiga erishmoqchi bo‘lganida har ikkala tilda ham yozgan bo‘lardi.
Yo‘qolgan odam. Uning qo‘li qon. Chunki “Keyin, keyin – komsomol! Eh-h, u vaqtdagi komsomollar! Yoqmaganni “qars” etkazib otib ketaverardik. Не-ет что вы? Hech kim so‘ramasdi. Huquq bor edi shunday. Keyinmi? Keyin urush. Vatan Urushi…” Ulug‘ Vatan Urushi 1941-yil 22-iyun kuni tongda boshlanadi. “Keyinmi, keyin urush” deyildi, ya’nikim u vaqtdagi komsomollar deyilganda urushdan oldingi 1936-yillar nazarda tutilmoqda, yanayam aniqrog‘i Qodiriylar, Cho‘lponlar, Usmonlar qatag‘on qilingan yillar. Qodiriyni 5-oktabr kuni otib 6-oktabrga otish qarori chiqarilgan yillar nazarda tutilmoqda. Demak Yo‘qolgan odam jabrdiydalar safida emas, jabr qilganlar safida edi, qo‘li qonga botgan komsomollar safida edi.
Qalandarning quyidagi ayanch nutqi insonni larzaga keltiradi. “Keyinmi? Keyin Urush. Vatan Urushi… Коне-ечно. Kimga jon kerak emas. Kimning o‘lgisi keladi. Qo‘rqardik. Hamma qo‘rqar edi. Tamom vassalom. Bir kuni qochadigan bo‘ldik…” haqiqiy Vatanini sevuvchi inson “Kimga jon kerak emas” demasdan “Kimga Vatan kerak emas axir” deya Vatani uchun kurashadi. U Vatan tinchligi uchun emas , balki o‘zining omon qolishi uchun kurashadi. Yo‘qolgan odam mana shunday har tomonlama yo‘qolgan edi.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, yozuvchi Shuhrat Matkarim inson zoti har qanday qiyinchilikka tushmasin o‘zini yo‘qotmasligi kerak deya bong urayotgandek. Hikoya insonni ogohlikka chorlabgina qolmay, yaqin o‘tmishga nazar tashlash imkonini beradi.
@sh_matkarim