Telegram-канал azgozashtevaaknoon - از گذشته و اکنون: Unsorted

از گذشته و اکنون

30 Jun 2024 14:11

«خط شکسته و توبه‌نامه‌نویسی» (در شعر صائب)

از مهم‌ترین نکاتی که هنرمندانِ بزرگ در همهٔ هنرها، ازجمله هنرِ خوش‌نویسی رعایت‌می‌کنند، تناسبِ میانِ شکل و محتوا است. هنوز الف‌های بلند و روبه‌بالای عبارتِ «ما راست‌قامتانِ سرافرازِ تاریخ ‌ایم» را بر تخته‌سیاهِ کلاس‌مان، به‌خاطردارم. همین تمهید را در اجراهای گوناگونِ «لا اله الاّ الله» نیز می‌توان‌دید که با محتوای این عبارت تناسب‌دارد. چند سالِ پیش، دوستی از من خواست بیتی مناسب از دیوانِ حافظ برایش انتخاب‌کنم تا به‌شیوهٔ سیاه‌مشق خطاطی‌کند. این بیت را پیشنهاد دادم:

من این حروف نوشتم چنان‌که غیر ندانست
تو هم ز روی کرامت چنان بخوان که تو دانی

می‌دانیم که در سیاه‌مشق، پریشان‌نویسی و تکرارهای ابهام‌آفرین تابدان‌جا است که اگر کسی با بیتی آشناییِ کامل یا اجمالی نداشته‌باشد، به‌سختی می‌تواند آن را بخواند؛ گرچه ممکن است حظّ بصریِ لازم را از آن اثر ببرد. ازهمین‌رو آن بیتِ حافظ را برای سیاه‌مشق مناسب یافته‌‌بودم. این نکته نیز خالی از لطف نیست اگر بدانیم در عهدِ صفوی «خطّ پریشان» (که یحتمل به همین شیوهٔ خطاطیِ سیاه‌مشق نیز نظر دارد)، تعبیری ستایش‌آمیز بوده:
«پریشان‌نویسی: بی‌ربط نوشتن و به‌اصطلاحِ منشیانِ متأخّر، طرزی است خاص در نوشتنِ انشاء و آن بسیار دقیق است و مدح است نه قدح:

ننوشته هیچ‌کس چو من اوصافِ زلفِ تو
جمعی نوشته‌اند و پریشان نوشته‌اند
(بهارِ عجم، لاله‌تیک‌چند بهار، به‌کوشش دکتر کاظمِ دزفولیان، انتشارات طلایه، ج۱، ص۴۱۶).

که البته تعبیرِ «پریشان‌نوشتن» را در این بیت باید ایهامی خواند تا حقّ مطلب دریافته‌شود.

از این نکته‌ها بسیار می‌توان در نقاشی‌خط نیز بهره‌برد؛ چنان‌که چندین سده است خطاطان چنین‌می‌کنند و به‌ویژه در دهه‌های اخیر از این امکان برای طراوت‌بخشیدن به هنرِ خطاطی، بهره‌هامی‌برند. مثلاً می‌توان بیتِ نخستِ مثنوی (بشنو از نی ... ) را روی جدارهٔ نی اجراکرد. یا این بیت مشهور را:

اگر با دیگرانش بود میلی
چرا ظرفِ مرا بشکست لیلی

می‌توان واژه‌واژه روی تکه‌های ظرفی درهم‌شکسته خطاطی‌کرد. از همین شکل و شگرد می‌توان برای خطاطیِ آن رباعیِ مشهور خیام نیز بهره‌گرفت:

جامی است که عقل آفرین می‌زندش
صد بوسه ز مهر بر جبین می‌زندش
این کوزه‌گرِ دهر، چنین جامِ لطیف
می‌سازد و باز بر زمین می‌زندش

حافظ نیز گاه با اصطلاحاتِ خطاطی مضمون آفریده‌است. می‌دانیم خطّ غبار را با قلمی می‌نویسند که پهنای آن از نیم‌میلی‌متر فراتر نمی‌رود. این خط دربرابرِ خطّ طومار که به‌خطّی جَلی درشت‌نویسی یا گوشت‌نویسی می‌شود، قرارمی‌گیرد. و حافظ به ظرافتِ خطّ غبار نظر داشته آن‌جاکه آرزومی‌کند کاش با غبارِ کفِ پای نگار بر لوحِ بصرِ خویش، خطّ غباری بنگارد:

گر دست‌دهد خاکِ کفِ پای نگارم
بر لوحِ بصر خطّ غباری بنگارم

یکی از شاعرانی که خود خطی خوش داشت و به ظرائفِ اصطلاحاتِ خوش‌نویسی و نیز وجوبِ تناسب میانِ شکل و محتوا درخوش‌نویسی، اشاره‌ها دارد، صائبِ باریک‌اندیش است. فی‌المثل، در خطّ شکسته (که بزرگانی هم‌چون عبدالمجیدِ طالقانی و غلام‌رضا اصفهانی و سید گلستانه در آن هنرآفرینی کرده‌اند)، اساسِ کار بر شکسته‌نویسی و پیوسته‌نویسی است؛ خطی که مخصوصِ تندنویسی است و از ترکیبِ دو خطّ تعلیق و نستعلیق ابداع شده‌است. هم‌امروز نیز در خطّ تحریری و نوشتاری نشانه‌هایی از این خط را به‌کارمی‌گیریم آن‌جا که حرفِ «ر» را هنگامِ نوشتنِ «را»، با قوسی به بالای حرفِ «الف» می‌رسانیم؛ یا آن‌جاها که هنگامِ نوشتنِ حرفِ «ن» و یا «ی»، قلم را به‌سمت پایین می‌بریم و سپس آن را با قوس یا نیم‌قوسی به‌سمتِ عقب‌ برمی‌گردانیم.
صائب نیز بی‌گمان به مولفه‌های بصریِ این خط نظرداشته، آن‌جا که دراشاره به وجوبِ شکستگیِ درون هنگامِ توبه‌کردن و نیز تناسبِ میانِ خطّ شکسته و توبه‌نامه‌نویسی، چنین سروده:

_ به کلکِ قاعده‌دانی شکستگی مرساد
که توبه‌نامهٔ ما با خطِ شکسته نوشت

و بیتی دیگر از صائب نشان‌می‌دهد که خطاطانِ هم‌روزگارِ او نیز این قاعدهٔ تناسب میانِ شکل و محتوا را مراعات‌می‌کردند و شکسته‌نویسی در توبه‌نامه‌نویسی‌ها مرسوم بوده‌است:

مرا ز تجربه‌کاران نصیحتی یاد است
که توبه‌نامه به خطّ شکسته می‌باید

@azgozashtevaaknoon