Telegram-канал bashgahandishe - باشگاه اندیشه: Unsorted

باشگاه اندیشه

18 Jul 2025 20:16

▫️
🔍 کاربرد جهود در زبان فارسی
. . . . . . .‏
✍🏻 هادی راشد

ــــــــــــــــــــــــــــــــ
... فقط در بافت گزاره است که یک نام، نشانگری [دلالت] دارد.
‎(ویتگنشتاین، رساله ...، ادیب سلطانی، گزاره ۳ـ۳)

اما معنای واژه ... چیست؟ هیچ، ... فقط این مطرح است که واژه ... چگونه به کار می‎رود.
‎(ویتگنشتاین، پژوهشهای ...، فریدون فاطمی، ص ۲۹)
ــــــــــــــــــــــــــــــــ

به تازگی از زبان یکی از دانش‎وران ارج‌مندِ گستره‌ی پژوهش در ادبیات، تاریخ و فرهنگ ایرانی، سخنی درباره‎ی کاربرد واژه‎ی جهود در زبان فارسی و برگردان‎های قرآن، بازنویسی و بسیارخوانی شده است. این سخن دو ویژگی دارد: از یک‎سو، داوری درباره‌ی معنای واژه‌ی جهود در فارسی کهن است و از سوی دیگر، درون‌مایه‎ی کاربردیِ تازه‌ای را نشانه‌گذاری می‎کند. در این یادداشت می‌خواهم نشان بدهم که سوگیری معنای جهود در زبان فارسی کهن چگونه است؟ و همیشه و همه‌جا، نمی‌توان معنای کاربردی کهنِ یک واژه را به معنای امروزی آن گسترش داد.

لغت‎نامه‌ی دهخدا، جهود را «یهودی، کلیمی و اسرائیلی» معنا کرده‌ است. اما این معناگذاری نارسا است. دستِ کم، در هم‌آن لغت‌نامه، آن‎جا که یکی از چند نمونه‌ی کاربردی را می‌خوانیم، به نارسایی پی می‌بریم:
خیالت را پرستش‎ها نمودم
وگر جرمی جز این دارم، جَهودم (نظامی)
چنان که درمی‎یابیم، در کاربرد نظامی گنجوی، جهود کسی است که «جرم» ناسپاسی برازنده‌ی او است. در این‌جا از درون‌مایه‌ی ساده‌ی نام‌گذاری (برای پی‎روان یک دین) به سوگیری ارزش‌گذارانه می‌رسیم. اما نویسندگان لغت‌نامه از این بخش معنایی چشم‌پوشی کرده‌اند. این نارسایی در فرهنگ بزرگ سخن پررنگ‎تر است. جایی که از نوشته‌ی اسلامی ندوشن، گزاره‌ی «هنگامی که جهود پارچه‌فروش دوره‌گرد وارد ده می‌شد ...» را برای درون‌مایه‌ی «یهود، یهودی»، نمونه آورده‌اند، این گزاره را در دنباله‌ی نوشته‌ی اسلامی ندوشن نخواندند که «آن زمان هنوز رسم بود که نسبت به یهودیها لحن تحقیرآمیز به خود بگیرند.» (روزها، ص۱۷۹). نویسنده برای بازنمایی هم‎این لحن در آغاز بند «جهودِ پارچه‌فروش» را به کار برد، نه یهودی ... را. رگه‌های سرزنش‌آمیز در نوشته‌های هدایت و دیگران نیز دیده می‌شود.

کاربرد جهود در زبان‌نوشته‌های فارسی کهن نیز، درون‌مایه‌ای سرزنش‌آمیز و نابرازنده را بازنمایی می‌کند. این بازنمایی بیش از هر جای دیگری، در داستانِ مهبود و زروان از شاهنامه‌ی فردوسی آمده است. در این داستان، جهود نمادِ نی‌رنگ، تنبلی، جادو، دسیسه‌گری، کژکرداری و بدخویی است:
چنان بد که یک روز مردی جهود
ز زروان درم خواست از بهر سود
ز افسون سخن رفت روزی نهان
ز درگاه وز شهریار جهان
ز نیرنگ وز تنبل و جادویی
ز کردار کژی و از بدخویی
چو زروان به گفتار مرد جهود
نگه کرد و زان سان سخنها شنود
برو راز بگشاد و گفت این سخن ...

هم‌چنین، جهود در برگردان‎ قرآن به فارسی، همه‌جا برای بازنمایی درون‌مایه‎ی «یهود» نیامده است. این درون‎مایه را به‌ویژه در بازنمایی کاربرد قرآنی «هادوا» می‌توان دید. در آیه‌ی ۴۶ سوره‎ی نساء می‌خوانیم: مِنَ الَّذِينَ هَادُوا يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَيَقُولُونَ سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا ... درون‌مایه‌ی آیه، نشان‌گر کار آن دسته از یهودیانی است که سخن آسمانی را از دریافت درست به بی‌راهه می‌برند. به زبان می‌گویند: شنیدیم، اما در نهان می‌گویند: نافرمانی کردیم ... بسیاری از گزارندگان قرآن به پارسی، هادوا را در این کاربرد (و کاربردهای دیگر)، «جهودی کردند، جهودند، برگشتند، برگشتند جهودان» خواندند (یاحقی، فرهنگ‌نامه قرآنی، ص۱۵۶۶). شنقشی در برگردان آیه‌ی ۱۳۷ سوره‌ی نساء، إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ ازْدَادُوا كُفْرًا ... کُفراً را جهودان خوانده است: «دوستی کردن وا جهودان» (یاحقی، ص۱۲۲۲).

از این یادآوری‌ها درمی‌یابیم:
۱. جهود در زبان فارسی کهن، درون‌مایه‌ی ارزش‌گذاری شده‌ای را بازمی‌تاباند و این ارزش در مایه‌های سرزنش و نابرازندگی است؛
۲. در برگردان‌های قرآن به فارسی نیز جهود در معنای سرزنش‌آمیز به کار رفته است؛
۳. درون‌مایه‌ی امروزی جهود، تنها از کاربردهای امروزی واژه برمی‌آید و درون‌مایه‌ی کهن واژه‌، گواه روامندی آن در سخن امروز نیست؛
۴. از کاربردهای امروزی واژه‌ی جهود نیز رگه‌های سرزنش‌آمیز دریافت می‌شود.

با این‌همه، جایی که گویش‌ور یا نویسنده‌ای از کاربرد سرزنش‌آمیز دوری می‌جوید؛ می‌توان آن را گرایش به آغاز چرخش کاربردی در زبان دانست. در این‌جا، چرخش با گسست از کاربردهای تاکنونی، برجسته می‌شود و دیگر نمی‌توان برای روایی آن، به نمونه‌های گذشته بازگشت.

● در پویه‌ی زبان فارسی⁦ ‏
گزیده‌ی یادداشت‌ها در فرهنگ، زبان و ادبیات
/channel/OnPersianLanguage/