Telegram-канал mardomnameh - مردم‌نامه (تاریخ مردم): Unsorted

مردم‌نامه (تاریخ مردم)

17 Mar 2025 19:41

♦️عناصر فرهنگی زبان فارسی

یادداشتی با عنوان «عناصر هژمونیک زبان فارسی» در کانال مردم‌نامه منتشر شده است که در آن نویسنده کوشیده است روند مسلط‌شدن زبان فارسی در جامعۀ کنونی ایران را توضیح دهد.

🔸نویسندۀ متن، چنان‌که در پایان یادداشت اشاره شده است، دانشجوی علوم پزشکی هستند و تحصیلات دانشگاهی مرتبط با موضوع بحث ندارند. شاید به همین دلیل است که سراسر متن ایشان توضیح نظریه است و نه ارائۀ فهمی از روند تاریخی موضوع موردنظر.

🔸آغاز متن با وام‌گیری از آنتونیو گرامشی و مفهوم «سلطه» در اندیشۀ چپ آغاز می‌شود و نویسنده بحثش را با اهمیت نظریۀ هژمونی و نقد «نهادهای حدواسط» آغاز می‌کند. کلیدواژه‌های اصلی متن، سلطه و سلطه‌گر، هژمونی، مبارزۀ طبقاتی، وجه تولید آسیایی و روابط قدرت است. نویسنده فقط نظریۀ مارکسیستی آن هم نه براساس ماتریالیسم تاریخی، بلکه مبتنی‌بر شیوۀ تولید آسیایی را سرلوحۀ خود قرار داده است و نتیجه گرفته است که جامعۀ ایران به‌واسطۀ زبان فارسی از دیرباز استبدادی بوده است.

🔸ارجاعات به تاریخ زبان فارسی و زوایا و خبایای آن به‌طورکلی از متن غایب است و نویسنده در حد ارجاع به چند واژۀ عامیانه، به‌عنوان پشتوانۀ نظریه‌ای که طرح کرده است، در تلاش بوده به ما القا کند زبان فارسی به‌صورت ساختاری ما را دچار سلطه‌پذیری و استبداد کرده است. چون نویسندۀ محترم با تاریخ زبان فارسی آشنا نیست، دچار نظریه‌زدگی شده و در همان نظریه‌زدگی نیز خطاهای مهمی داشته است. مثلاً رابطۀ زیربنا و روبنا، که در متن به آن تأکید شده است، مدت‌هاست اعتبار خود را حتی نزد پژوهشگران برجستۀ سنت مارکسیستی از دست داده است. کاربست مفهوم شیوۀ تولید آسیایی و به تبع آن، مفهوم استبداد نیز مدت‌هاست با نقدهای جدی روبه‌رو شده و چنین بی‌محابا به آنها استنادکردن نشان از ناآشنایی نویسنده با تاریخ کاربست این مفاهیم در علوم انسانی و تاریخ ایران دارد.

🔸نویسنده برای نشان‌دادن پیوند میان ایدئولوژی با طبقۀ حاکم ما را به نظر لویی آلتوسر ارجاع می‌دهد. نظر آلتوسر، که نمایندۀ حداعلای ساختارگرایی در خوانش تاریخ است، با نقدهای جدی روبه‌رو شده است. (رجوع شود به نظریات کارل مانهایم و پل ریکور دربارۀ ایدئولوژی و بنیادین‌بودن وجه نمادین ایدئولوژی در تحلیل مردم‌شناسانۀ کلیفورد گیرتز.) به تعبیر پل ریکور، ایدئولوژی همواره پشت سر ما عمل می‌کند و از آن گریزی نیست و تحلیل نویسنده از این جهت با تردید جدی مواجه می‌شود که گمان می‌کند ایدئولوژی ابزاری در اختیار طبقۀ حاکم است و گویی ایشان به‌عنوان منتقد جایی خارج از ایدئولوژی ایستاده است.

🔸برای فهم بهتر این ماجرا و نقد اساسی به این وجه از اندیشۀ چپ رجوع شود به سخنرانی معروف هایدگر در 80 سالگی و نقدی که به جملۀ معروف مارکس در نقد فیلسوفان و ضرورت تغییر جهان ایراد کرده است. هایدگر توضیح می‌دهد که مارکس تصور می‌کند خودش بیرون از تفسیر ایستاده است! اساساً چنین جایگاه الوهی در فهم مناسبات انسانی وجود ندارد.

🔸بر همین اساس، تکیه بر مفهوم سلطه برای تحلیل تاریخی، هم عیان‌ساز است و هم نهان‌ساز. عیان‌ساز است به آن معنا که می‌تواند وجوهی از تاریخ فرودستان را برای ما روشن کند، اما هم‌زمان نهان‌ساز است؛ زیرا می‌تواند به فرمولی عام بدل شود که جای واقعیت تاریخی را بگیرد.

🔸اگر به آشنازدایی هانس گئورگ گادامر از مفهوم آتوریته و سلطه توجه کنیم، مشخص می‌شود چگونه وجوهی از تاریخ زندگی انسانی به قصد خیری بزرگ‌تر با معیار و میانجی قراردادن یک نهاد، یک زبان و یک کلیت معنا یافته است. در تحلیل نویسنده از مفهوم سلطه فقط همان وجه اول مدنظر قرار دارد و اگر ایشان به‌جای تکیه بر چند عبارت عامیانه به تاریخ مفاهیمی مثل «داد» و «بیداد» در زبان فارسی رجوع می‌کردند، چنین نتایج شتاب‌زده و نظریه‌زده‌ای نمی‌گرفتند.

🔸اگر به ابتدای متن بازگردیم، نقد نویسنده به مفاهیم و نهادهای میانجی درواقع سرباززدن از پذیرفتن امور میانجی با تکیه بر تفسیر سلطه‌آمیز‌بودن آنهاست. هگل به‌خوبی نشان داده است که بدون امور میانجی اساساً نمی‌توان آزادی انسانی را به معنای واقعی به چنگ آورد. تفسیر هگل همچنان در عرصۀ واقعیت معنادار است.

✍امید غیاثی، دانش‌آموختۀ دکتری تاریخ، ۲۷ اسفندماه ۱۴۰۳.

/channel/mardomnameh